مسجد جامع اصفهان؛ تاریخچه+نقشه

اصفهان دارای جاذبه های تاریخی و گردشگری فراوانی است و یکی از مهم ترین قطب های گردشگری در ایران محسوب می شود که هر ساله پذیرای گردشگران داخلی و خارجی متعددی است. از قدیمی ترین ابنیه های مذهبی و تاریخی اصفهان می توان به مسجد جامع اصفهان اشاره نمود که خیلی ها آن را با نام مسجد عتیق اصفهان می شناسند.

بخش قابل توجهی از نمای فعلی این مسجد مربوط به دوره سلجوقیه می باشد. البته الحاقاتی که در مسجد صورت گرفته است غالبا به عصر صفویان باز می گردد. هر چند که در معماری مسجد آثاری از دوران آل بویه و همچنین قرن سوم هجری به چشم می خورد. مسجد جامع اصفهان بالغ بر دو هزار سال قدمت دارد و به دلیل ویژگی های منحصر به فرد و معماری شاهکار و بی نظیری که دارد در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. اگر می خواهید با مسجد جامع اصفهان بیشتر آشنا شوید پس تا پایان با مجله مستر بلیط همراه باشید.

تاریخچه مسجد جامع اصفهان

این بنای تاریخی از شاخص ترین آثار معماری ایران و جهان محسوب می شود. با توجه به اینکه ساخت هر یک از قسمت های مختلف مسجد در یکی از دوره های تاریخی انجام شده است با نگاه کردن به این بنا می توان در یک نگاه سیر تحولات معماری ایران را مشاهده نمود و در واقع مسجد جامع اصفهان نوعی موزه است که اطلاعات بسیاری را در خصوص روند معماری ایران طی دوره های مختلف را در اختیار بازدید کنندگان قرار می دهد.

تحقیقاتی که باستان شناسان انجام داده اند حاکی از آن است که قدمت این مسجد به پیش از دوره اسلامی و تسلط اعراب به شهر اصفهان باز می گردد و در واقع در آن زمان این مسجد یکی از آتشکده های اصفهان محسوب می شد. از آثار به جای مانده از دوران پیش از اسلام در این مسجد می توان به پاستونی با تزئینات مربوط به دوران ساسانیان در ضلع شمالی مسجد اشاره نمود.

هر چند که نظرات متفاوتی در رابطه با زمان دقیق تغییرات مسجد وجود دارد اما بسیاری از مورخان معتقد هستند ساخت مسجد در قرون اولیه هجری انجام شده است اما محراب آن در قرن سوم هجری تخریب شده و جهت قبله آن را اصلاح نموده اند.

نام گذاری مسجد جامع اصفهان

نام جامع که برای این مسجد انتخاب شده است در لغت به معنی گرد آمدن وبه هم پیوستن اجزا می باشد و مسجد جامع به مسجدی اشاره دارد که افراد برای برگزاری نماز مخصوصا نماز جمعه به آن مراجعه می کنند. از این رو برخی از افراد این مسجد را با نام مسجد جمعه نیز می شناسند. در گذشته این مسجد مسجد عتیق نام داشت.

معماری مسجد جامع اصفهان

مسجد جامع اصفهان یکی از شاهکارهای معماری در ایران است که برترین فنون معماری 15 قرن دوران اسلامی را در خود جمع نموده است و با نقشه چهار ایوانی فوق العاده زیبایی که دارد از شاخص ترین آثار در دنیای معماری امروز محسوب می شود. این مسجد در طی دوره های مختلف تاریخ شاهد اتفاقات ریز و درشت بسیاری بوده است که آسیب های جدی به آن وارد نموده اند.

از جمله این اتفاقات می توان به جنگ های متعدد و آتش سوزی هایی که در مسجد رخ داد اشاره نمود. همین مسئله باعث شده است که مسجد جامع در طی سالیان عمر خود بارها مورد مرمت و بازسازی قرار بگیرد. این مسجد چندین ورودی دارد که با عبور از هریک از آن ها وارد فضایی جدید و مجزا از سایر بخش ها خواهید شد.

در دورتا دور مسجد جامع گذرهای بسیاری وجود دارد که نشان دهنده میزان ارتباطات مسجد با بافت قدیمی اصفهان می باشد. چهار ایوانی که در اطراف میدان وجود دارد از مهم ترین شاخصه های مسجد سازی ایرانیان است که پس از ساخت این مسجد شاهد استفاده از آن در دیگر مساجد ایرانی بوده ایم.  کاربندی ها و تزئینات مقرنس سازی که بر روی این چهار ایوان استفاده شده است بی نظیر بودن معماری ایرانی را به خوبی به تصویرمی کشد.

ایوان های اطراف مسجد متشکل هستند از ایوان صفه صاحب در جنوب، صفه استاد در مغرب، صفه درویش در شمال و صفه شاگرد در مشرق. بر اساس اطلاعات به دست آمده قدمت مناره های زیبا، کاشی کاری های خیره کننده و صحن داخلی مسجد به قرن نهم هجری باز می گردد.

نقشه مسجد جامع اصفهان

مسجد جامع اصفهان که از اهمیت و جایگاه ویژه ای برخوردار است و دارای بخش های مختلفی است که در ادامه به معرفی آن می پردازیم.

بازدید از این بنای تاریخی و مذهبی که در نزدیکی میدان نقش جهان اصفهان واقع شده است می تواند بسیار لذت بخش باشد و افراد را با معماری بی نظیر ایرانی اسلامی از نزدیک آشنا کند. در بازدید از این مسجد در نگاه اول بیش از هر چیزی حیاط بزرگ آن و افرادی که در گوشه کنار حیاط در حال عبادت و خواندن نماز هستند نظر افراد را به خود جلب می کند. مناره های بلند آبی رنگ و پرنده هایی که در لب حوض داخل حیاط ایستاده اند نیز حس و حال بی نظیر حیاط مسجد را دو چندان نموده اند و بیننده را کاملا تحت تاثیر قرار می دهند.

یکی از مهم ترین دلایلی که افراد را به بازدید از این مسجد علاقمند می کند  قدمت طولانی آن و همچنین  قرار گرفتن نام مسجد در لیست میراث فرهنگی یونسکو می باشد. علاوه بر این معماری بی نظیر و منحصر به فردی که در ساخت این مسجد در دوره های تاریخی مختلف به کار رفته است نیز موجب متمایز شدن مسجد جامع نسبت به سایر مسجدهای ایران شده است و از دلایل شهرت و محبوبیت آن محسوب می گردد.

مسجد جامع اصفهان دارای چهار ایوان است که آن را از حالت عربی خارج نموده و به روش ساخت مسجدهای ایرانی نزدیک کرده است و ظریف کاری ها و تزئیناتی که بر روی این ایوان‌ها کار شده است بسیار زیبا و چشم نواز هستند. گنبد های 16 ضلعی که جایگزین گنبدهای 4 ضلعی در این مسجد شده اند و آن را به اثری کاملا متفاوت نسبت به سایر مسجد ها تبدیل کرده اند نیز افراد را مشتاق به بازدید از نزدیک نموده است. بعد از ساخت این مسجد بعدها مساجد دیگری نیز با گنبدهای 16 ضلعی در سراسر ایران ساخته شده اند که از جمله آن می توان به مساجد تبریز، سمرقند و شیراز اشاره نمود.

سردر با شکوه و بی نظیر مسجد، محراب الجایتو، شبستان الجایتو، شبستان زمستانی، بیت الشتا، گنبد تاج الملک و گنبد تاج الملک از دیگر دلایل جذابیت آن است. از طرفی تزئیناتی که بر روی سقف مسجد  و طاق ها انجام شده هنر معماری اصیل ایرانی را از دوران ایلخانی تا صفویه به خوبی به نمایش می گذارد و بسیار چشم نواز است.

ساخت مسجد جامع در ایجاد اصفهان کنونی فوق العاده موثر بوده و موجب شده که محلات، بازارها، معابر و بناهای مختلفی در اطراف این مسجد به عنوان نخستین میدان شهر احداث شوند. ایوان های مسجد مانند ایوان صاحب، ایوان درویش، ایوان چهل ستون و ایوان استاد فضای داخلی مسجد را فوق العاده جذاب و دیدنی کرده اند. در روزگاران خیلی دور فردی در ایوان درویش به امر تدریس می پرداخت و نام همان فرد را نیز برای ایوان انتخاب کرده اند.

از طرفی گچ بری‌های فوق العاده زیبا وظریفی که در تمامی نقاط مسجد به ویژه شبستان ها ایجاد شده است از ویژگی های منحصر به فرد این مسجد محسوب می شود. اگر به بازدید از مسجد جامع اصفهان بروید یکی از قسمت هایی که قطعا توجه شما را به خود جلب می کند راهرو بیت الشتا است که دارای 18 طاق می باشد و معمولا در فصل زمستان از آن استفاده می کنند  و شبستان عماد که در آن وجود دارد به نحوی ساخته شده که کمی مرتفع است و مانع از عبور سرما به داخل می شود.

وجود سنگ مرمر داخل طاق با هدف انتقال نور به داخل آن، اتاق های خیمه مانند و شبستان هایی که زمستان ها گرم و تابستان ها خنک هستند نیز از دیگر دلایل مراجعه افراد به مسجد جامع اصفهان جهت بازدید از آن هستند. وجود این ویژگی های متمایز و منحصر به فرد کافی است که افراد مشتاق به دیدن این بنای تاریخی از نزدیک شوند.

بخش های مختلف مسجد جامع اصفهان

مسجد جامع اصفهان به عنوان قدیمی ترین مسجد ایران یکی از اماکن گردشگری مذهبی است که در سفر به اصفهان به شما پیشنهاد می کنیم که حتما از آن دیدن نمایید. برای سفر به اصفهان می توانید خرید بلیط هواپیما اصفهان و یا سایر وسایل نقلیه عمومی را به راحتی در سایت های ارائه دهنده بلیط مانند مستر بلیط به صورت اینترنتی انجام دهید و راهی سفری خاطره انگیز شوید.

مسجد جامع اصفهان از قسسمت های مختلفی تشکیل شده که هر کدام ویژگی هایی خاص و زیبایی خیره کننده ای دارند که با ورود به حیاط مسجد کاملا شما را تحت تاثیر قرار می دهند.  از جمله مهم ترین قسمت های مسجد جامع اصفهان می توان به موارد زیر اشاره نمود.

گنبد جنوبی

در ایوان جنوبی مسجد گنبد و چهل ستون های زیبا با گچ بری های بسیار چشم نوازی  وجود دارد که قدمت آن ها به سال های 465 الی 485 هجری قمری باز می گردد. در عصر سلجوقیان علاوه بر مسجد جامع اصفهان بناهای دیگری نیز احداث شد که از جمله آن ها می توان به وزارت خواجه نظام الملک اشاره نمود. در قرن ششم هجری در قسمت جلوی این گنبد ایوانی ساختند که با مقرنس کاریی هایی زیبایی که بر روی آن انجام گرفته بود موجب شد که این گنبد آجری بیش از پیش زیبا شود و طرح های تزئینی و نقش و نگار خود را نشان دهد.

گنبد شمالی

این گنبد که قرینه گنبد خواجه نظام الملک است در قسمت شمالی حیاط مسجد قرار دارد و قدمت آن به سال 481 هجری باز می‌گردد. خیلی از مورخان معتقد هستند که یکی از وزرای سلجوقی به نام ابوالغنائم تاج الملک دستور ساخت این گنبد را صادر نموده است.

شبستان مسجد

شبستان مسجد با گچ بری ها و ظریف کاری های فوق العاده زیبایی که در ساخت آن به کار رفته است یکی  از زیبا ترین قسمت های مسجد است که بر ستون های مدور استوار شده است. شبستان مسجد در عصر دیلمیان شده است.

ایوان صاحب

ساخت این ایوان که به صفه صاحب شهرت دارد در زمان سلجوقیان انجام شده است و دارای کاربندی ها و تزئینات بسیار زیبایی در قسمت دهانه خود می باشد. البته لازم به ذکر است تزئینات ایوان همزمان با ساخت آن انجام نشده و مربوط به دوران قراقیونلو و صفویه می باشد. اگر به بازدید از این بخش بروید قطعا یکی از مواردی که توجه شما را به خود جلب می کند کتیبه هایی از دوره های مختلف تاریخ از جمله دوره صفوی است.

ایوان درویش

این ایوان در ضلع شمالی مسجد واقع شده و به صفه درویش شهرت دارد. اداره باستان شناسی اصفهان در طی سال های 1336 و 1337 هجری شمسی به منظور زیبا سازی نمای خارجی ایوان کاشی کاری ها و تزئینات بسیارزیبایی را برروی آن انجام داد. این اقدام سبب شد که کتیبه با خط بنایی در این مکان به عنوان یادگاری قرار داده شود.

قدمت ایوان درویش به  قرن ششم هجری شمسی باز می گردد اما بخش قابل توجهی از گچ بری های داخل ایوان در زمان شاه سلیمان صفوی انجام شده است. از دیگر بخش های زیبای این مسجد می توان به چهل ستون هایی که در اطراف ایوان شمالی در قرن ششم ساخته اند اشاره نمود. ستون های شرقی در میان این ستون ها دارای طاق های بیشتر با نقش و نگار  آجری زیبا تری است.

ایوان شاگرد

قدمت این ایوان و صفه شاگرد که در مقابل آن واقع شده است به زمان سلجوقیان باز می گردد اما مقرنس کاری های آجری که جهت تزئینات بر روی آن انجام شده در طی قرن هشتم (حکومت ایلخانان) و قرن یازدهم (حکومت صفوی) صورت گرفته است.  در این ایوان بر خلاف سایر ایوان ها و بخش های مسجد شاهد کاشی کاری های تزئیناتی نخواهید بود.

از ویژگی های خاص این ایوان می توان به وجود لوح ها و کتیبه هایی  اشاره نمود که بر سنگ مرمر نفیسی که در ایوان قرار داد نوشته شده اند. در این ایوان که دارای ارتفاع کمتری نسبت به ایوان استاد می باشد از کاربندی های فوق العاده زیبایی استفاده شده است که در داخل ساختمان باید نیروها را از قوس ها به زمین انتقال دهند.

ایوان استاد

ایوان غربی که در زمان سلجوقیان ساخته شده است مشهور به صفه استاد می باشد. کاشی کاری ها و تزئیناتی که بر روی این ایوان انجام شده مربوط به دوران صفویان است. در صفه استاد خطوط ثلث و نستعلیقی وجود دارد که در دوران سلطنت شاه سلطان حسین  و در تاریخ  112 هجری قمری نوشته شده اند، علاوه بر آن خطوط بنایی بی نظیری با امضا محمد امین اصفهانی در این صفه به چشم می خورد.

ایوان عمر

ایوان عمر معروف به صفه عمر در ضلع شرقی مسجد جامع واقع شده است و در آن کتیبه تاریخی وجود دارد که در رابطه با سلطنت سلطان محمود آل بویه مظفر است. این کتیبه به خطاطی فردی به نام عزیز التقی الحافظ در تاریخ 768 هجری قمری نوشته شده است. اگر در بازدید از این مسجد به سقف دیوان عمر نگاه کنید خطوط تاریخی و تزئینی مشاهده می کنید که در واقع عبارات مذهبی با خط بنایی هستند.

همچنین در این صفه نام سازنده بنا و استادکارانی  که در ساخت آن نقش داشته اند از جمله مرتضی ابن الحسن العباسی الزینبی، حسن کاروان کاشیکارو کوهیار الا برقوهی و ..به خط زیبای بنایی نوشته شده است.

شبستان زمستانی بیت الشتا

برای رسیدن به این شبستان باید ازمسجد الجایتو عبور کنید. کتیبه ای که بر سردر این شبستان نصب شده است نشان می دهد که قدمت آن به زمان تموریان باز می گردد و فردی به نام عماد بن المظفر ورزنه ای دستور ساخت آن را صادر نموده است. در واقع علت شهرت شبستان بیت الشتا به شبستان عماد نیز به همین دلیل است.

در این شبستان زیبا اتاق های خیمه ای شکل به همراه ستون های قطوری  وجود دارد که بسیار با شکوه و خیره کننده هستند. در شبستان بیت الشتا در میان هر طاق قطعه ای سنگ مرمرشفاف جهت تامین نور مورد نیاز شبستان تعبیه شده است.

مسجد الجایتو

مسجد الجایتو در واقع شبستان کوچکی است که در قسمت شمالی ایوان استاد واقع شده است و در آن محرابی وجود دارد که گچ بری های فوق العاده خاص اش آن را به زیبا ترین محراب مسجد تبدیل نموده است. محراب مسجد الجایتو را می توان اثری بی نظیر از هنر و معماری ایرانی دانست که شهرتی جهانی دارد.

کتابخانه خواجه نظام الملک

این کتابخانه بزرگ و معروف در شبستان جنوب شرقی مسجد واقع شده بود اما متاسفانه بمباران شهر اصفهان سبب شد که این کتابخانه به طور کامل تخریب شود البته پس از مدتی مجددا آن را همانند قبل مرمت و بازسازی کردند. کتابخانه خواجه نظام الملک شهرتی جهانی دارد و با توجه به اینکه نمونه های مختلفی از ادوار گوناگون اسلامی در آن وجود دارد دارای اهمیت بالایی از لحاظ فنی و هنری است.

وجود چنین ویژگی هایی باعث شده هر ساله پژوهشگران و محققان متعددی از سراسر نقاط ایران و جهان به بازدید از آن بیایند و تحقیقاتی را در رابطه با آن انجام دهند. نتایج سال ها تحقیقات این افراد در قالب مقالات و کتاب های متعددی توسط باستان شناسان صاحب نام و معروف و نیز معماران  مشهور جهان نوشته شده اند به چندین زبان زنده دنیا وجود دارند. لازم به ذکر است که اکثریت این کتاب ها به زبان فارسی نیز ترجمه شده اند.

سنگاب های مسجد جامع

در این مسجد بزرگ چهار سنگاب وجود دارد که در ادامه به معرفی آن ها می پردازیم.

سنگاب ایوان صاحب

در مقابل ایوان صاحب در قسمت جنوبی مسجد جامع سنگاب ساده ای واقع شده است که در میان حوضچه ای چهار گوش سنگی قرار دارد و بر روی لبه آن پنج جامگاه وجود دارد. در قسمت خارجی و بالای این سنگاب کتیبه صلوات بر چهارده معصوم (ع) که با خط ثلث نوشته شده و همچنین نقش های کنگره دار کوچک قرار دارد و در قسمت پایین آن نقش های کنگره دار بزرگ واقع شده است. البته بر روی بدنه سنگاب نیز کتیبه ای دیگر با این متن ( وقف شرعی نمود توفیق   … استاد امین ولد اسمعیل …1102 ) به چشم می خورد.

سنگاب ایوان درویش

سنگابی از جنس سنگ پارسی در ایوان داریوش که در ضلع شمالی مسجد واقع شده است وجود دارد. در گذشته این سنگاب درکنار مقبره علامه مجلسی قرار داشت اما بعدها به محل امروزی انتقال یافت. این سنگاب دارای دهانه ای به قطر 115 سانتی متر می باشد که نیمی از آن بر اثر شکستی از بین رفته است. بر روی این سنگاب کتیبه ای با خط ثلث و به زبان های فارسی وعربی به چشم می خورد. متن این کتیبه به صورت زیر می باشد:

و صل علی زین العباد علی و الباقر محمد و الصادق جعفر و الکاظم موسی و الرضا علی و التقی محمد و النقی…

کرد وقف شاه مظلومان حسین ابن علی          هرکه نوشد آب گوید لعن بر ابن زیاد

علاوه بر این سنگاب ها دو سنگاب دیگر در ابعاد کوچک تر وجود دارد که یکی از آن ها در مقابل ایوان غربی یا همان ایوان استاد واقع شده است و سنگاب دیگردر کنار حوضی که در حیاط مسجد وجود دارد قرار گرفته است.

در این مسجد اشخاص معروفی مانند محمد باقر مجلسی معروف به علامه مجلسی و همچنین مجلسی ثانی فقیه شیعه  در دوران صفویه و زمان حکومت شاه سلیمان و شاه سلطان حسین به خاک سپرده شده اند.

ارزش های معماری مسجد جامع اصفهان

در ساخت این مسجد تمامی تجربیات معماری چند هزار ساله مسجد سازی الخصوص مسجد سازی در ایران به کار رفته است و موجب شده که در آن شاهد سبک های تاریخی معماری ایران و سایر کشورهای  همسایه باشیم. ستون های آجری با فرم های دو، سه و چهار بخشی متشکل از دایره ها، آجرهای تزئینی با طرح و نقش های هندی، ایوان های چهارگانه باشکوه، سردرها و طاق های بسیار زیبا، گنبد های بزرگ و خیره کننده، کاشی کاری ها و نما های تزئین شده  و … باعث شده در نهایت بنایی به وجود آید که بی همتا است و می توان آن را یکی از بزرگترین شاهکارهای معماری دانست. به عبارتی دیگر از این بنا می توان به عنوان دایره المعارف معماری ایرانی و برخی نقاط آسیای میانه یاد کرد.

همچنین تغییراتی که در قرن پنجم هجری در مسجد سازی به وجود آمد و تبدیل نمودن مسجد شبستانی به مسجد چهار ایوانی تحولاتی در ساخت مسجد ایجاد کرد و این روش جدید تحت عنوان طرح مسجد ایرانی در ساخت بسیاری از مساجد جامع در شهرهای مختلف ایران مورد استفاده قرار گرفت. حتی برخی از مساجدی که به شیوه غربی و مانند مسجد شبستانی ساخته شده بودند نیز مورد بازسازی قرار دادند تا به مسجد چهار ایوانه ایرانی تبدیل گردد. امروزه از این الگو مسجد سازی ایرانی در بسیاری از کشورهای مسلمان نشین جهان در جهت ساخت مساجد استفاده می شود و شهرتی جهانی یافته است.

شرایط بازدید

گردشگرانی که قصد دارند از این بنای مذهبی تاریخی دیدن نمایند باید بلیط جهت بازدید تهیه نمایند که تعرفه آن برای اتباع ایرانی و غیر ایرانی متفاوت است. مسجد جامع اصفهان هر روز از ساعت 9 الی 11 و 13 الی 16:30 پذیرای بازدید کنندگان گرامی می باشد.

آدرس و نحوه دسترسی با مترو

مسجد جامع اصفهان در میدان قیام و خیابان علامه مجلسی واقع شده است و گردشگرانی که با تهیه بلیط قطار اصفهان یا بلیط هواپیما و اتوبوس اصفهان راهی این شهر باستانی شده اند می توانند از طریق خیابان لاله شمالی،خیابان عبدالرزاق و خیابان احمد آباد – خیابان هاتف می توانند به این مسجد دسترسی داشته باشند. با توجه به اینکه مسجد جمعه اصفهان از لحاظ جغرافیایی در مکان مناسبی قرار گرفته است دسترسی به آن با استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی از جمله مترو، قطار و اتوبوس به راحتی امکان پذیر است.

برای این منظور کافی است در نزدیک ترین ایستگاه مترو به مسجد جامع پیاده شوید تا بتوانید به راحتی به بازدید از این بنا بروید. همچنین ایستگاه های اتوبوس و تاکسی نیز در نزدیک اثر تاریخی در خیابان علامه مجلسی وجود دارد که می توانند گزینه مناسبی برای بازدید از این مسجد باشند.

اگر از آن دسته افرادی هستید که ترجیح می دهید با خودرو شخصی به بازدید از مسجد جامع اصفهان بروید می توانید جهت پارک خودرو از پارکینگ هایی که در نزدیکی مسجد به منظور رفاه حال بازدیدکنندگان و توقف خودروهای آن ها در نظر گرفته شده است استفاده نمایید. سرراست ترین راه برای رسیدن به مسجد جامع اصفهان این است که از طریق خیابان هاتف و ابن سینا خود را به خیابان عبد الزراق و بعد به خیابان علامه مجلسی برسانید.

افرادی که برای بازدید از جاذبه های گردشگری اصفهان به ویژه مسجد جامع اصفهان می خواهند سفری چند روزه به اصفهان داشته باشند می توانند بلیط سفر خود را به صورت حضوری با مراجعه به آژانس های مسافرتی تهیه کنند و یا اینکه به صورت آنلاین به یکی از  وب سایت های ارائه دهنده بلیط که دارای سابقه درخشان و اعتبار باشد مانند مستر بلیط مراجعه نمایند. این وب سایت در طی سال ها فعالیت خود توانسته با ارائه انواع بلیط هواپیما، اتوبوس و قطار با کم ترین هزینه و همچنین ارائه سایر خدمات ارزنده در زمینه سفر رضایت مشتریان خود را جلب نماید.