تپه قلایچی؛ معرفی + راه های دسترسی

تپه قلایچی کجاست؟ شهر بوکان از جمله شهرهای ایران است که تمدنی کهن در آن قرار داشت. شهر بوکان در استان آذربایجان غربی واقع شده و بزرگترین شهر جنوب این استان است.

اکثر مردم این منطقه کرد هستند. اکتشافات گروهی از باستان‌شناسان در سال ۱۳۵۰ خورشیدی و مطالعات پس از آن نشان داده منطقه‌ی بوکان از قدیم پادگان اشکانیان و ساسانیان بوده‌است. آثار باستانی زیادی که در این منطقه کشف شده، تائید کننده همین نظریه‌ است.

در این شهر تپه های باستانی بسیاری وجود دارد که همگی دلالت بر قدمت منطقه بوکان دارند. هر چند که خود شهر بوکان از قدمت بسیاری برخوردار نیست و در زمان قاجار احداث شده است. در ادامه این بخش از مجله مستر بلیط سری به یکی از تپه های باستانی بوکان یعنی تپه قیلاچی می زنیم.

معرفی تپه قلایچی

این تپه یکی از مکان هائی است که به دوران عصر آهن مربوط می شود و آثاری که در تپه کشف شده است متعلق به این زمان هستند. آثار تاریخی بسیاری از این منطقه کشف شده است شامل 400 آجر لعاب دار می شود و این نظریه را که احتمالا این منطقه همان شهر زیرتو یا ایزیرتو پایتخت مانایی‌ها است را قوت می بخشد.

روستای قلایچی در 12 کیلومتری شمال شرقی شهر بوکان واقع شده است و برای اولین بار در سال ۱۳۶۳ شمسی مورد کاوش‌ های باستانی شناسی به سرپرستی «اسماعیل یغمایی» قرار گرفت و آثاری از هزاره اول ق. م در اثر این حفاری‌ها پیدا شد.

از جمله آثار به دست آمده در آن دوره از کاوش ها، می توان به  آجرهای منقوش و معبدی به شکل صلیب که برخی از دیوارهای آن را با گل آخری رنگ آمیزی کرده بودند اشاره کرد. بعدها عملیات حفاری در سال‌های ۱۳۷۹ و ۱۳۸۰ خورشیدی انجام شد که هم‌ چنان نیز ادامه دارد.

از دیگر آثار به دست آمده از این تپه علاوه بر معبد مرکزی، برج‌ها و دیوارهای مربوط به آن، حیاط سنگ‌فرش، پله‌هایی که به این حیاط متصل می‌شود، اتاق‌هایی با اندود گل آخری و نقاشی‌ هایی با رنگ‌های سیاه و آبی و آجرهای منقوش دارای موضوعات انسانی، هندسی و گیاهی است.

با توجه به مدارک سفالی و آثار موجود به نظر می‌رسد که این مجموعه مربوط به دوره حکومتی مانا در شمال غرب ایران باشد. علوه بر همه ایننها در این مکان کتیبه ای به زبان آرامی یافت شده است که پس از خواندن آن می توان به صورت دقیق این ادعا که این شهر همان پایتخت ماناها می باشد را رد یا تائید کرد.

بقایای معماری تپه قلایچی

تپه قیلاچی شامل یک طبقه فرهنگی متعلق به دوره مانا است و تا کنون سه لایه ساختمانی در آن تشخیص داده شده که از بالا به پائین به ترتیب Ia، Ib و Ic نام گذاری شده اند.

ناحیه Ia:

این لایه سطحی ترین لایه فرهنگی مانا در قلایچی است. اسماعیل یغمائی با استفاده از روش ارگانیک، مدارک معماری آن را شامل چندین اتاق کوچک با دیوارهای چینه ای که سطوح بدنه داخلی و کف آنها به نقاشی هایی با موضوع گیاهی، هندسی، جانوری و انسانی مزین است در مرکز تپه پیدا کرد.

این معماری اینک در محل وجود ندارد و در همان سال و نیز به علت وقفه پانزده ساله کاوش ها، به دست غارتگران اشیای عتیقه تخریب شد و از بین رفته است.

ناحیه Ib:

مهمترین آثار معماری قلایچی این لایه است. در این لایه، یک مجموعه ساختمانی با واحدهای مستقل در تپه پیدا شده است. بخشی از این مجموعه با تخریب آثار روی خاک سنگلاخی تپه و بقیه آن نیز روی بقایای بناهای باقیمانده و بستر سنگفرشی ساخته شده است.

بناها دو و بعضی های آن سه ردیف پی سنگی دارند. سنگ ها در اندازه های بزرگ و متوسط در دیوارها تعبیه شده و خلل و فرج آنها از سنگ های کوچک مخلوط در ملاط گل پر و محکم شده است.

بزرگترین واحد این مجموعه، که از جانب کاوشگران c نامگذاری شده، تالار ستونداری در جنوب مجموعه است. ورودی آن عریض و دیوار شمالی محافظ در آن از دیواره جنوبی مدحل کوچک تر است.

این واحد به سمت شرق، به سطح شیب دار سنگی موسوم court-E که در انتهای آن دروازه پله دار قرار دارد، باز شده و در طرفین دو باستیون (پی بند چهار گوش) سنگی مکعب شکل ساخته شده است.

باستیون شمالی آن از پی بند جنوبی بزرگتر است. در نزدیکی باستیون جنوبی دروازه، دیوار نا تمام است که با سنگ های متوسط و بدون ملاط ساخته شده و یک اتاق جانبی شکل ستون دار (قطر ستون ها 45 و 50 سانتی متر) وجود دارد که در کاوش های سال 1364 از خاک بیرون آمده است. در جبهه های شمالی تالار ستون دار چهار اتاق دیگر قرار دارد که با شماره های یک تا چهار شماره گذاری شده است.

اتاق شماره یک به بخش میانی جبهه شمالی متصل است. اتاق های شماره 2، 3 و 4 به ترتیب از شمال به جنوب در راستای جبهه ورودی ساخته شده و اتاق 5 نیز متصل به اتاق 2 و در شمال شرق آن ساخته شده است. واحد 1 چهارگوش است و در وسط آن میز سنگی مربع شکل (پلان، T-1) ساخته شده که از هر چهار طرف قابل دسترسی است.

این واحد ورودی باریک و دالان مانندی دارد که به سمت شمال و فضای مفروش سنگی دیگری (court-N) باز شده است. به محل تلاقی جبهه ورودی این واحد و دیوار غربی آن، سکوی کوچکی الحاق شده است. شیب محوطه شمالی با ایجاد تراس های متعدد سنگی، در فواصل غیر معین به موازات هم، قرار گرفته و سطوح شمالی آن پله دار شده است.

در غرب این محوطه و به فاصله کمی از آخرین تراس، پنج پله سنگی روی سطح تراس بندی شده آن ساخته شده است. سطح پله ها با سنگ های کوچک مخلوط با خاک پر و محکم و لبه سازی آنها با سنگ های متوسط انجام شده است.

ارتفاع این پله ها 10 تا 15 سانتی متر و ابعاد و اندازه سطح آنها نیز با یکدیگر متفاوت است. این ساختار در جهت شا به جنوب و با میل به غرب در این محل کشیده شده و پله های ساخته شده روی آن احتمالا از لایه Ib جدیدتر است.

اتاق شماره 2 در سمت شمال واحد 3 و متصل به آن احداث و کف آن کاملا تخریب شده و بیرون ورودی آن نیز که رو به شرق باز شده، یک قطعه سنگ تقریبا مدور در زمین کاشته شده که احتمالا مقری برای ایستادن بوده است.

اتاق شماره 3 در مجاورت جبهه شمالی اتاق شماره 4 قرار دارد. کف این اتاق با خشت های بزرگ مفروش و ورودی آن به court-E باز شده است. واحد 4 در شمال جبهه ورودی معبد ستون دار و متصل به آن ساخته و کف آن با خشت های بزرگ قطور مفروش شده است.

بخشی از این سطح خشت دار را کاوشگران اشیای عتیقه خراب کرده اند. مدخل این واحد هم با ایجاد دیوار چینه ای کوتاهی در جبهه ورودی کوچک شده و رو به سمت court-N باز شده است.

اتاق شماره 5، آخرین اتاق شناخته شده این مجموعه، چهارگوش است و روی بخشی از یک واحد ساختمانی قدیم تر ساخته شده که داخل آن را با سنگ های کوچک آهکی و رودخانه ای پر کرده و این فضا را به سطح سنگ فرش شده شرقی افزوده اند. ورودی اتاق 5 در میان جبهه جنوبی آن تعبیه شده است.

فضای محدودی از مقابل ورودی واحد C تا انتهای جبهه شرقی ورودی اتاق 5 با تخته سنگ های کم دوام و شکننده رسوبی فرش شده است. در اینجا سطح مذکور به ارتفاع 8 سانتی متر از court-E گله دار شده و در نمای آن چهار آجر نیمه ( یک دست لعابدار Monochrome) به دست آمده که بدون ملاط در کنار هم چیده شده بودند. در غرب این محل یک فضای چهارگوش (پلان PL-1) با اضلاع خالی شده نیز وجود دارد که احتمالا ساختگاه یادمان آجری بوده است.

مجموعه ساختمانی متعلق به لایه Ib قلایچی واحدهای مستقل دارد. این واحد ها به نحوی ساده ساخته شده و روی بدنه دیوار داخلی آنها اندودی از گل مخلوط با کاه به ضخامت متفاوت از 1 تا 1.5 سانتی متر کشده شده است. دیوارهای واحد ستوندار C و اتاق های 1،3و4 بر اساس شواهد موجود به ترتیب اخرائی، سفید معدنی و اخرائی رنگ بودند.

Ic: در مورد این بخش گزارشی داده نشده است. برای سفر به بوکان می توانید بلیط اتوبوس بوکان را از مستر بلیط تهیه کنید.

راه های دسترسی به تپه قلایچی

برای رفتن به این منطقه باید به روستای قالایچی که در 10 کیلومتری شهر بوکان قرار دارد، بروید. بهتر است از خودرو شخصی برای این کار استفاده کنید و یا اینکه با تاکسی به این منطقه بروید.

بازدید از تپه قلایچی

بازدید از این مکان مستلزم سفر به بیرون از شهر است بنابراین موقع رفتن به این منطقه حتما کفش مناسب به پا داشته باشید.