بازار تبریز؛ معرفی+راه های دسترسی

بازار یکی از مهمترین فضاهای شهرهای ایرانی و قلب تپندۀ اقتصاد آنها بوده و منطبق با نیازهای جامعه اسلامی، پاسخگوی آنها بوده است. در جامعه شهری، حیات شهر و بازار بهم پیوند خورده و بازارها به مانند اسناد هویتی، مفهوم فضای شهری را تبیین نموده اند. بازارها، با کارکرد چندگانه اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی، خاستگاه بسیاری از فعالیت ها و ارتباطات فرهنگی و سیاسی بوده که با ایجاد فضایی معنادار، نیازهای مخاطبان خود را پاسخ می دادند.

اهمیت بازار و تاثیر آن در فضای شهری، بررسی چگونگی شکل گیری بازار در شهر، تغییر و تحولات آن را ضروری می‌سازد. اکثر شهرهای بزرگ ایران در گذشته دارای بازار بودند که نقش مهمی در آن ایفا می کرد. این بازار ها در ساختار باهم شباهت های بسیاری داشته اند. یکی از آنها بازار تبریز بوده است.

بازار تبریز، عنصر مرکزی در شهر تبریز، همواره دستخوش تحولات فراوانی بوده، اما پتانسیل بالای شهر تبریز در تجارت بین الملل و واقع شدن شهر در مسیر تبادلات اقتصادی، ساخت مجدد و توسعه بهتر آن را باعث شده است. در ادامه این بخش از مجله مستر بلیط شما را با بازار تبریز بیشتر آشنا می کنیم.

معرفی بازار تبریز

بازار یکی از تأثیرگذارترین ارکان شهر بر تحولات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در کل ادوار بوده و به عنوان عنصری زمینه ساز جهت تغییرات اساسی در جامعه مطرح بوده و با سابقه دیرین از گذشته تا به امروز، نظام حیات شهری را تداوم بخشیده است، به طوریکه در شهرهای ایرانی اسلامی، بازار از مهم ترین فضاهای شهری و عناصر عملکردی قلمداد می‌شد.

بازار تبریز، از بازارهای مهم ایران می‌باشد که با وجود تغییر و تحولات فراوان در ساختار شهر، آسیبهای ناشی از زلزله، سیل و طغیانهای سیاسی، اجتماعی_ اقتصادی، با گذشت یک و نیم قرن از احداث آن، توانسته نقش اقتصادی_ اجتماعی خود را حفظ نماید. این بازار «از دیرباز نشانه های بارزی از وسعت شهر تبریز بوده، چرا که به علت موقعیت جغرافیایی تبریز، در تمامی طول تاریخ، محل تلاقی تمدن های باستانی تا دوران معاصر بوده است.

اصلی ترین راههای ارتباطی شرق و غرب، شمال و جنوب، از چین به اروپا و از مصر تا روسیه از آن عبور کرده و یکی از شهرهای بزرگ بر سر راه جاده ابریشم بوده است». این بازار، به مانند اغلب بازارهای شهرهای شرقی، در داخل حصار قدیمی شهر قرار داشته و قدیمی ترین هسته‌ی آن به مسجد جامع (جمعه مسجد) شهر متصل شده است.

تاریخچه بازار تبریز

علیرغم قدمت بازار تبریز،  که به دوره های اولیه شهرسازی ایران و پس از اسلام بر می‌گردد به دلیل زلزله های متعدد، بنایی با قدمت زیاد در بازار یافت نمی شود. با این وجود، در منابع مختلفی از جمله سفرنامه ها و سیاحتنامه ها توصیف بازار تبریز از قرن چهارم ه.ق. بیان شده است.

تبریز به عنوان پایتخت ایلخانیان انتخاب شد، به همین دلیل، شهر در این دوره رشد و توسعه یافته، حضور تجار و بازرگانان از کشورهای مختلف افزایش یافته و مجموعه های معماری زیادی در آن ساخته شد. ابن بطوطه نیز در سال 727 ه. ق. از تبریز دیدن کرده و چنین می نویسد: «از دروازه بغداد وارد شهر شدیم و به بازار بزرگی به نام بازار غازان رسیدیم که بهترین بازاری بود که در تمام دنیا دیده بودم. هر یک از اصناف محل مخصوصی داشتند».

تاورنیه ( 1048 ه.ق) نیز بازار تبریز و کاروانسراهای آن را مملو از کالا، سرپوشیده و دو طبقه توصیف کرده است. در سفرنامه کارری، بازار به صورت مسقف همراه با گنبد های آجری متشکل از کاروانسرا و مغازه با انبارهای زیرزمینی، مسجد و مدرسه بیان شده است.

پس از دوران صفویه، بازار تبریز برای مدتی از فعالیتهای گذشته جا ماند، تا اینکه زلزله مهیب تبریز در سال 1193ه.ق تلی از آوار را بر جای گذاشت. بعد از این زلزله باروئی جدید به دور شهر کشیده و بازار شهر در مرکز آن بنا نهاده شد.

در دوره اول قاجار، بازار تبریز به عنوان پایگاه تجاری و محل مراودات بازرگانی با انگلیس و روسیه شد، اما در دوره دوم قاجاریه به دلیل تحولات اقتصادی اجتماعی بخشی از بافت و سازمان قدیمی این محدوده دچار تحول شد. مسیر تجاری بازار تبریز که بر یکی از مسیرهای حرکتی مهم شهر بنا شده است، در این بازه زمانی، در وضعیت نابسامانی به سر می برد. خیابان های تازه احداث شده، بازار تبریز را قطع کرده و بازار به دو قسمت تقسیم شد که باعث کاهش و توقف نفوذ بازار در شهر گردید.

اولین خیابان کشی ها در اوایل 1300 ه.ش لطمه بزرگی بر کالبد و پیکره بازار وارد کرد و باعث جداشدن بخش هایی از پیکره بازار و تقسیم محلات به پیکره های منفک گردید. بازار تبریز بعد از مشروطیت و بعد از 1300 ه.ش، بر اثر بی توجهی رو به خرابی نهاد. همچنین رکود اقتصادی منطقه بعد از سال های 1320 ه.ش و از دست دادن سرمایه گذاران داخلی و بومی، نقش مهمی را در فرسودگی بازار داشتند.

این بی توجهی در دهه های 30 و 40 به اوج خود رسید و بازار را تحت تاثیر قرار داد. ایجاد شکاف در بافت، باعث تغییر موقعیت مرکزی بازار در شهر و تغییر در ارتباطات درونی آن شده و ایجاد فضاهای جدا از هم با از دست دادن مفاهیم اصلی خود شده و تسلسلی فضایی را ایجاد می‌نماید.

معماری و بخش های مختلف بازار تبریز

بازار های سنتی دارای بخش های مختلفی از جمله بازارچه‌ها ،دالان‌ها، تیمچه‌ها ،سراها و کاروانسراها می باشند. این موضوع سبب شده است شما وارد هریک از این بازارهای سنتی ایران که شوید تفاوت زیادی مابین آن و دیگر بازار قائل نشوید. بازار تبریز نیز از این موضوع مستثنی نبوده و شامل کلیه این قسمت ها می باشد.

بازار تبریز به عنوان یکی از بزرگترین بازارهای سرپوشیده جهان دارای 20 راسته، 11 دالان، 25 تیمچه، 35 سرا، 14 مسجد، حدود 5 هزار و 500 مغازه و 40 صنف است. این بازار مساحتی برابر با یک کیلومتر مربع از فضای شهر تبریز را در بر گرفته است. بازار تبریز مانند اکثر بازار های ایران به صورت خطی یا طولی قرار گرفته است و دیگر اجزا در دو سوی آن قرار دارند.

از دلایل سرپوشیده بودن کامل این بازار سرمای طولانی مدت تبریز می باشد. راسته ها، سراها، و تیمچه های سرپوشیده بازار تبریز، زندگی و حضور طولانی مدت در بازار را در اقلیم زمستان سرد تبریز ممکن می ساخته است.

پل بازارها

از آنجائی که مهران رود در شهر تبریز جاری است با گسترش بازار قسمتی از آن در سوی دیگر رود قرار گرفت همین امر موجب ساخت پل هائی برای اتصال دو قسمت بازار شد. این پل ها تنها پل- بازارهای ایران شناخته می شوند. طول هر پل به اندازه عرض رودخانه می باشد و دارای گنبدهای بیرونی و طاق و قوسهای داخلی هستند.

راسته ها

راسته های اصلی بازار تبریز که یکی از آنها تا ارگ یا مسجد علیشاه ادامه می یافت، از مهمترین راههای شهری به شمار می آمدند. سیاحانی که در دوره قاجار از تبریز دیدن کرده اند می‌گویند: بازار سقف دارد و هر قسمت آن به وسیله معبر باریک درازی از قسمت دیگرش جدا می شود و در دو طرف آن دکان ها و شاهنشین هائی ساخته اند… خریداران داخل دکان ها نمی شوند بلکه در حین عبور از معبر تنگ و باریک بازار با فروشندگان به معامله کردن می پردازند.

بازار تبریز یک شبکه ارتباطی متشکل از تعدادی راسته های موازی و متقاطع است که دو راسته اصلی تر آن، عبارت از دو راسته شمالی- جنوبی است که به طور تقریب و با اندکی اعوجاج و جا به جایی، با یکدیگر موازی هستند. تعدادی راسته عمود بر این دو راسته نیز وجود دارد که مهم ترین آن، مسیر و امتداد بازار حرمخانه، بازار کفاشان و بازار مسچی است. دکان ها در کنار راسته های اصلی و فرعی قرار دارند و فضاهای واقع در پشت آن ها به کاروانسراها و تیمچه ها اختصاص یافته است. راسته بازار جزء یکی از بزرگترین بازارچه های بازار تبریز است.

سرا

اغلب سراهای بازار تبریز در دوره قاجاری و در مسیر دروازه ها و با امکان بارگیری و باراندازی کاروان بازرگانان احداث شده اند. سراها، نقاط عطف بازار، گشوده به آسمان و دارای  لکه های سبز با آسایش اقلیمی مطلوب می باشند. ارتباط سراها با پهنه ها، خیابان ها، تیمچه ها، راسته ها و سایر فضاهای بازار حائز اهمیت است.

استفاده از مصالح چوبی در سقف ها، ستونها، بازشوها، آجرهای قرمزرنگ و کف سازی آجری و سنگفرش از جمله ویژگی های سراهای بازار و مکتب طراحی شهری تبریز محسوب می شوند. پلان سراها متنوع، اغلب مستطیلی، ابعاد متناسب، الگوی باغ ایرانی (چهار باغ در چهار گوشه سرا و حوضی در وسط) است.

از مهم ترین سراهای بازار تبریز می‌توان به بازار و سرای امیر اشاره کرد که در تاریخ تبریز از نظر ارزش و اهمیت و میزان تجارت و بازرگانی از دیدگاه هنر و معماری دارای ویژگی جایگاه و موقعیت ویژه‌ای در میان مجموعه‌ های بازار تبریز می‌باشد. سرا دارای حیاط بزرگی است که دور تا دور آن حجره هایی قرار گرفته و در میان آنها حوض سنگی وجود دارد.

به هنگام ورود به سرا سلسله مراتبی از مکان‌ها را می توان مشاهده و از ویژگی های این سرا می توان به قرینگی و تعادل آن اشاره کرد. گنبد خانه ای مرکزی نیز در این مکان وجود دارد.

مسیرهای اصلی و فرعی بازار اغلب سرپوشیده اند و با معماری خاص گنبد و طاق ساخته شده اند. نحوه اتصال فضاهای بزرگ و کوچک مانند راسته ها سراها و تیمچه ها با همدیگر را با محور اصلی بازار یک مجموعه پیوسته یکپارچه و منسجمی را پدید آورده که در نوع خود بی‌نظیر است.

تیمچه ها

از تیمچه های معروف در بازار تبریز می توان به تیمچه میرزا شفیع، تیمچه امیر شمالی، تیمچه امیر جنوبی، تیمچه فتحعلی بیگ، تیمچه شیخ کاظم، تیمچه حاج محمد  قلی، تیمچه بادامچیلار و … اشاره کرد. معماری هر یک از این تیمچه ها در نوع خود بی نظیر می باشد. اغلب تیمچه های بازار تبریز در دوره قاجاری احداث شده اند.

هر کدام از تیمچه ها ضمن اختصاص فضایی برای محل استقرار تجار بزرگ و خاص بازار (حجره) عملکرد تخصصی و عرضه کالای خاصی را بر عهده دارند. (تیمچه مظفریه: فرش، تیمچه صفرعلی: پارچه و منسوجات، تیمچه امیر: طلا و جواهرات، تیمچه خرازی ها: منسوجات و پارچه و …). پلان تیمچه ها متنوع است: مستطیلی، مربع، دایره و  ترکیبی از اشکال هندسی. تیمچه ها در بطن راسته بازارها و در محلهای امن تری ایجاد شده اند (به دلیل وجود کالاهای گرانقیمت).

برای سفر به شهر تبریز می توانید بلیط قطار تبریز را از مستر بلیط تهیه کرده و به راحتی به ای شهر سفری داشته باشید.

مساجد

در مجموعه بازار تبریز مقرنس در بناهای عمومی و مذهبی مورد استفاده قرارگرفته است. نمونه بناهای مذهبی مسجد صاحب الامر (دوره اوایل قاجار) است که مقرنس در ایوان اصلی ورودی و در داخل بناها در سرستون ها قرار دارد. در مسجد حجت الاسلام مقرنس در داخل بنا و بالای محراب استفاده شده است. مسجد جامع تبریز (مسجد جمعه) در انتهای بازار تبریز و ضلع جنوبی صحن مدرسه طالبیه و بین مسجد حجت الاسلام و مسجد میرزا اسماعیل خاله اوغلی و الچاق مسجد واقع و در دوره قاجار ساخته شده است.

همچنین مسجد حاج صفرعلی تبریز که در ضلع شمالی حیاط مدرسه حاج صفرعلی قرار دارد، دارای مقرنس هایی در هر چهار طرف داخل گنبد است؛ این بنا مربوط به اواخر دوره قاجار است. ترسیم ها و نمونه هایی مقرنس را می توان در بناهای عمومی مانند سرای کچه چیلر در داخل مجموعه بازار یافت؛ مقرنس در بیرون بنا و هر چهار طرف ایوان استفاده شده است. مسجد کوچک (بالا مسجد) دارای مقرنس در بالای محراب است.

این مسجد در داخل مجموعه بازار (راسته اصلی)، پشت کاروا نسرای حاج حسین قدیم قرار دارد. نکاتی که در مورد مساجد بازار تبریز قابل ذکر است به این شرح می باشد، برخی از مساجد مانند مسجد حسن پادشاه عملکرد حکومتی هم داشته اند. مسجد جامع ارتباط ویژه ای با مجموعه بازار بر قرار می نموده است. عملکرد مساجد با مدارس علمیه و کتابخانه ها  آمیخته و پایگاهی برای برگزاری مراسم در اعیاد و عزاداری ها دارند. بازار از لحاظ امکانات فرهنگی و مذهبی با وجود مساجد متعدد خودکفا می باشد.

پراکنش مسجدها در بازار تبریز، اغلب در لبه های بیرونی بازار، برای دسترسی محلات اطراف می باشد. تعداد زیاد مساجد در بازار تبریز نشان از اهمیت ابعاد مذهبی و فرهنگی در هویت این مجموعه دارد. دوره احداث و نامگذاری اغلب مساجد، به کارگیری اشکال گوناگون پلان ها و طاق ها شبیه به موارد ذکر شده برای تیمچه ها است.

رنگ ها

رنگ های تشکیل دهنده بازار قرمز، سفید و خاکستری می باشد که رنگ قرمز آن به دلیل وجود آجرهای قرمز بکار رفته در کالبد بازار و برخی المانها، رنگ سفید به خاطر برخی در و پنجره ها، گچ کاری بندهای بدنه آجری و رنگ خاکستری آن از سنگفرش کف فضاها و ستون های سنگی سرچشمه می گیرد.

راه های دسترسی به بازار تبریز

برای دسترسی به بازار شهر کافی است خود را به یکی از خیابان های اطراف آن برسانید. برای رسیدن به آن جا بهتر است از وسایل نقلیه عمومی استفاده کنید. مترو، تاکسی و اتوبوس به وفور برای این مکان وجود دارد. در صورت استفاده از مترو فقط کافی است در ایستگاه قونقا و یا ایستگاه شهید بهشتی پیدا شوید. بای استفاده از اتوبوس هم می توانید در هر یک از ایستگاه های نزدیک به این منطقه از اتوبوس پیاده شوید.

بازدید از بازار تبریز

برای بازدید از این مکان می تانید در هر ساعتی از روز مراجعه کنید و نیازی به پرداخت هزینه نمی باشد.