سازه های آبی شوشتر؛ معرفی + راه های دسترسی

آیا تاکنون از سازه های آبی شوشتر بازدید کرده اید؟ برخی از آثار گردشگری وجود دارند که شهرت آنها تنها به کشوری که در آن قرار دارند محدود نمی شوند بلکه دامنه وسیعی تری را شامل می شوند و در سر تا سر جهان مشهور و معروف هستند. ایران از جمله کشورهائی است که به علت قدمت فراوان مراکزی را در خود جای داده است دارای شهرتی جهانی هستند مانند تخت جمشید و سازه های آبی شوشتر.

سازه های آبی شوشتر که از چندین اثر تاریخی تشکیل شده است مجموعه ای فوق العاده را به وجود آورده و بر هر ایرانی واجب است حداقل یک بار از این مجموعه دیدن کند. در مجله مستر بلیط به این مجموعه پرداخته ایم پس اگر دوست دارید اطلاعات کامل و جامعی از این مجموعه را بدست آورید به ادامه این مطلب مراجعه کنید.

معرفی سازه های آبی شوشتر

سیستم هیدرولیک تاریخی شوشتر مجموعه ای از پل ها، سدها، آسیاب ها، آبشارها، کانال ها و تونل های عظیم برای هدایت آب است که با هم کار می کنند. از آنها از دوره هخامنشی تا ساسانی استفاده می شد تا بیشتر بهره را از آب استفاده کنند. سیستم هیدرولیکی تاریخی شوشتر را، که به عنوان یک شاهکار نبوغ خلاق ثبت شده است، به داریوش بزرگ در قرن 5 قبل از میلاد نسبت می دهند.

این عمل شامل ایجاد دو کانال اصلی انحرافی در رودخانه کارون بود که یکی از آنها، کانال گرگر، همچنان از طریق یک سری تونل ها که آب آسیاب ها را تأمین می کنند، آب شهر شوشتر را تأمین می کرد.

در کتاب سفرهای جین دیولافوی (باستان شناس فرانسوی)، از این مجموعه به عنوان بزرگترین مجموعه صنعتی قبل از انقلاب صنعتی یاد شده است. مجموعه آبشارها و آسیاب های شوشتر در امتداد «رودخانه گرگر»، که به صورت مصنوعی به وجود آمده، ساخته شده که از شاهکارهای فنی و مهندسی دوران باستان است. گفته می شود که این رودخانه در زمان اردشیر بابکان، پادشاه ساسانی احداث شده است.

تاریخچه سازه های آبی شوشتر

اولین سیستم های آبیاری تأیید شده از کانال های این منطقه به تمدن عیلامی، در قرن سیزدهم قبل از میلاد، مربوط می شود. آن‌ها احتمالا تحت‌تاثیر کار آبیاری در مقیاس بزرگ انجام‌شده در بین‌النهرین توسط سومری‌ها از هزاره چهارم پیش از میلاد بوده‌اند.

داریوش بزرگ، پادشاه هخامنشی از آغاز سده پنجم پیش از میلاد، سیستم آبیاری عیلامی را تعمیر کرد و همچنین ایجاد کانال داریون در غرب محل کنونی نسبت داده شد که بقایای باستان‌شناسی که در نزدیکی این کانال وجود دارد این امر را تایید می‌کند. داریوش و پادشاهان هخامنشی به خاطر سازه آبی خود، خصوصا در مصر، مشهور هستند.

ایجاد پل بند بزرگ شادروان، عبور از رودخانه کارون را فراهم کرد. این سازه جسورانه توسط شاهنشاه دوم ساسانی، شاپور، در اواسط قرن 3 میلادی انجام شد. گفته می شود مهندس این پل، معماری اندیمشکی، که دارای نژادی رومی بوده و به نظر می رسد معماری رومی در ساخت این اثر نقش بسیاری داشته است.

در دوره ساسانیان با اضافه شدن آبگیر میزان، پل بند شادروان و کانال گرگر، استفاده دوباره از این سازه آبی برای تامین آب شوشتر و کشاورزی در دشتی نیمه بیابانی از سر گرفته شد. بسیاری از منابع گذشته پل بند شادروان را از عجایب جهان و این سرزمین می دانند.

بخش های مختلف سازه های آبی

سازه های آبی شوشتر مجموعه ای به هم پیوسته از سازه هایی است که با کمک یکدیگر آب شهر شوشتر و همچنین آب برای آبیاری و کشاورزی دشت های اطراف شهر را تامین می کردند. این مجموعه از  سازه مختلف تشکیل می شود که در ادامه اطلاعاتی در مورد هر قسمت در اختیار شما قرار داده می شود.

بند میزان

بند میزان در جهت شرف به غرب در قسمت شمال شوشتر قرار دارد که با توجه به شواهد و مدارک موجود، در زمان شاپور ساسانی بنا شده است. در محل این بند، رود کارون به دو شاخه شطیط و گرگر تقسیم می شود.

البته می توان چنین گفت که در واقع این بند، آب رودخانه کارون را به شش قسمت تقسیم می کند، به طوریکه چهار قسمت آب به مسیر شطیط می رود که این قسمت به چهار دانگه نیز میعروف است و دو قسمت دیگر آن به سمت شرق گرگر می رود که این قسمت نیز به دو دانگه شهر پیدا کرده است.

این دو شاخه شهر شوشتر را که بر روی تخت سنگی بنا شده است به جزیره ای تبدیل می کنند. شاخه گرگر، پس از طى کردن مسیر 44 كيلومتری در محل بند قير به شاخه شطيط می پيوندد.

اعتقاد عمومى بر اين است كه رودخانه گرگر دست كند، است. البته اثبات اين ادعا نياز به تحقيقات گسترده اى دارد. بند ميزان سازه اى است كه به صورت دايره مانند با چند انحناء در ابتداى رود گرگر ساخته شده، بيشتر طول اين بند جهت جلوگيرى از تخريب به شكل ديوار قطورى ساخته شده است، كه در برخى نقاط، قطر آن به بيش از 25 متر مى رسد و طول آن 523 متر است.

بند ميزان، به علت ميزان كردن آب جارى در دو رودخانه گرگر و شطيط به اين نام خوانده شده و در طول تاريخ نام هايى هم چون، قيصر، شاپورى، دولتشاه، تراز و خاقان و محمد على ميرزا داشته است.

برج کلاه فرنگی

بر اساس شواهد موجود، این عمارت جهت کنترل ارتفاع آب و نظارت بر عملیات در این محدوده بنا شده بود. این برج به صورت هشت ضلعی بوده است و در شمال شهر شوشتر قرار دارد که مشرف به بند میزان می شود.

قاعده هر یک از اضلاع برج بین 1.10 تا 1.28 متر است و زیر بنای آن، که برج روی آن قرار گرفته است، نسبت به سطح زمین چهار متر ارتفاع دارد. ارتفاع برج کلاه فرنگی حدود هفت متر است که گویا در گذشته ارتفاع آن بیشتر از این بوده و به خاطر تخریب های مختلف در طول دوره های مختلف ارتفاع آن به این حد رسیده است.

رودخانه دستکند گرگر

یک سوم از آب رودخانه کارون (دو قسمت از شش قسمت) که توسط بند میزان منحرف می شود به این کانال می ریزد و شاید بتوان بزرگترین کانال دستکند دنیا آن را به حساب آورد. کف این نهر که مسیر حرکت آن از درون شهرطراحی شده، با سنگ های متصل به وسیله بست های فلزی، پوشیده شده، که این کار را جهت جلوگیری از عمیق تر شدن آن انجا داده اند.

کانال گرگر پس از گذشتن از مسیری طولانی به سمت جنوب و عبور از شهر و گردن کانال های مصنوعی و به کار انداختن سازه های آبی، در مکانی به نام بند قیر به شطیط می پیوندد و از این مکان به بعد با نام کارون به مسیر خود ادامه می دهد. احداث این کانال را به اردشیر بابکان، پادشاه ساسانی نسبت داده اند، ولی در برخی مطالعات باستان شناسی تاریخی قدیمی تر برای آن در نظر می گیرند.

پل بند گرگر

پل بند گرگر بر فراز مجموعه آسیاب ها و آبشارها قرار دارد و مسیر رودخانه گرگر را مسدود کرده است که با وجود آمدن احتلاف سطح از این طریق و بالا آمدن آب در این محدوده، آب رودخانه را به سه تونل اصلی ایجاده شده هدایت می کند.

این پل بند در فاصله 400 مترى بند ميزان قرار دارد. اين سازه، آب را در تراز مشخصى نگه می دارد و چون خود سازه بر روى صخره ايجاد شده، 3 تونل اصلى و چندين تونل فرعى كه درون صخره كنده شده اند، وظيفه تأمين آب مورد نياز براى چرخاندن حداقل 32 باب آسياب آبى را بر عهده داشته اند. آب هايى كه به اين منظور قبلا به آسياب ها منتقل مى شدند. هم اينك با از كار افتادن آسياب ها به صورت آبشارهاى زيبايى از دهانه تونل ها بيرون مى ريزند.

مجموعه آبشارها و آسیاب های آبی

مجموعه آسیاب ها و آبشارهای شوشتر نمونه منحصر به فردی از مهندسی آب در ایران باستان است. محوطه آسیاب ها و آبشارها شامل مجموعه ای از تونل ها، کانال های فرعی، آسیاب های آبی و سد است که مهمترین بخش های سازه های آبی شوشتر محسوب می شود.

با بالا آمدن آب رود گرگر توسط بند، آب به داخل تونل های سه گانه موجود (بلیتی، دهانه شهر و سه-کوره) هدایت می شود و از آنجا به کانال های متعددی تقسیم و پس از عبور از مسیرهای ایجاد شده و چرخاندن آسیاب های تعبیه شده در مسیر، در فضایی بسیار زیبا به صورت آبشارهایی مصنوعی به محوطه ای باز و حوضچه مانند، می ریزند و تصویری تماشایی به وجود می آورند.

احداث این مجموعه بی نظیر را به دوران ساسانیان نسبت داده اند و با توجه به برخی پیچیدگی هائی که در طراحی تونل های آب رسانی وجود دارد، گویا حجم معینی از آب برای به حرکت در آوردن پره های آسیاب به این مسیر هدایت می شده است. تعداد 32 آسیاب در مجموعه آسیاب ها و آبشارها موجود است که برخی از آنها تخریب و تعدادی نیز مرمت شده اند.

در محوطه آسياب ها، شناخت انسان از بستر طبيعى و يافتن بهترين راه تكميل آن براى سازگار كردنش با زندگى انسانى بيانگر توانايى ها، خواست ها و اعتقادهاى انسان گذشته است.

بند برج عیار و نیایشگاه صابئین

پل بند برج عیار در قسمتی پایین تر از محوطه آبشارها بر وری گرگر ساخته شده است. از نظر مکانی این بند نزدیک بقعه مقام علی در نزدیکی پل کشتارگاه و قابل دو محله دکاان شمس و دکان شیخ قرار دارد. در قسمت شرقی بند برج عیار، بقایایی از کانال ها و اتاقک هائی موجود است که تداعی گر فرمی صلیب شکل هستند.

این محوطه بیشتر درون باغی بزرگ قرار داشت و آب این مجموعه از تونل بلیتی با واسطه یک تونل فرعی تامی می شد که گویا در دوره زمانی صفوی تا قاجار، این مکان توسط صائبین به عنوان نیایشگاه مورد استفاده قرار می گرفت. قدمت این پل بند را نیز مربوط به دوران ساسانی می دانند.

بند ماهی بازان شوشتر (بند خداآفرین)

 در کنار شهر شوشتر و در عرض یک دره گلین، بقایایی از یک بند قدیمی وجود دارد که به بند ماهی بازان یا خدا آفرین معروف است. بنابر روایت کتاب تحفه العالم، در گذشته هر بنایی که ساختمان آن از صخره های طبیعی سطح زمین بود را خدا آفرین می نامیدند.

این بند در منطقه ماهی بازان یا شهر دستوا قرار دارد که طول و عرض این منطقه در حدود 2 کیلومتر بوده است و در حد فاصل دو رودخانه گرگر و داریون قرار دارد. برخی از مورخین بر این باورند که اراضی معروف به ماهی بازان همان مکان قدیمی شهر دستوا است که شامل آثاری از دوره های الیمائید، پارت و ساسانی بوده و در اثر تغییر مسیر رودخانه گرگر، قسمت مهمی از آثار ماهی بازان را ویران نموده است.

انتخاب این مکان و بریدن تپه ها به منظور هموار ساختن بستر رودخانه، موضوعی در خور تامل است که بدین ترتیب یک رشته سنگی محکم در سرتاسر عرض بستر رودخانه ایجاد شده و بر روی این رشته سنگی محکم طبیعی، سد را بنیان گذاشته اند.

پل بند خدا آفرين يا ماهى بازان در جنوب شوشتر يادگارى كه نشان دهنده ى كيفيت تاثير متقابل طبيعى و فرهنگى شوشتر در گذر تاريخ است. امروزه از نقش دقيق و كيفيت كار اين اثر عظيم بسيار اندك مى دانيم. حس حيرت اين اثر عظيم آن را به جاذبه اى كم مانند براى رخدادهاى شهرى و نيز براى گردشگرى بدل كرده است.

قلعه سلاسل

قلعه سلاسل دژی بسیار بزرگ بوده است که شامل بخش های بسیار مختلفی مثل حیاط های منفصل و متعدد، سربازخانه ها، طویله ها، حمام ها، شبستان ها، برج ها، باغچه ها، اسلحه خانه، نقاره خانه، حرم خانه، آشپزخانه، دروازه های مختلف، حوض های بزرگ آب، حصار و خندق می شده است.

متاسفانه امروز چیزی به جز اتاق های زیرزمینی و تونل های داریون از آن قلعه باقی نمانده است. این قلعه را به دوران هخامنساین نسبت می دهند که تا 50 سال پیش نیز پابرجا بوده است ولی طی اتقافاتی همچون سیل و زلزله اثری از آن باقی نمانده است.

این قلعه علاوه بر نقش دفاعی خود و مقر حکومتی، جهت نظارت بر روی آب نهر داریون کاربرد داشته است. علی رغم تخریب های عمده این قلعه، بخش های باقی مانده آن بسیار چشمگیر و دیدنی است. این قلعه بر روی کوه بلندی قرار دارد که رود کارون نیز از پای کوه عبور می کند.

کانال داریون

نهر داريون، نام كانال تاريخى است که از رود شطیط جدا شده و در آبیاری منطقه «میان آب» نقش اساسی را بر عهده دارد. سر دهانه نهر داریون در ضلع قلعه سلاسل قرار دارد و پس از خروج از زیر بستر سنگی قلعه سلاسل و طی مسافتی، به تدریج با چرخش به سمت جنوب از غرب شهر شوشتر می گذرد و سپس ادامه آن در شمال پل بند لشکر به دو شاخه تقسیم می شود.

برخی از محققان معتقدند که قدمت این کانال به دوران هخامنشی بر می گردد و نام داریون از نام داریوش گرفته شده است. نهر داریون از کانال ها و دریچه های متعددی تشکیل شده و اهداف گوناگون و پیچیده ای نظیر آبیاری جزیره میان آب با تقسیم بندی ها و دریچه های بسیار دقیق کانل ها، پل ها و نهر های مفروش و همچنین تامین آب شرب شوشتر و ایجاد دسترسی ویژه به قلعه شاهی سلاسل در ایجاد آن مد نظر بوده است.

بر اساس تحقيقات باستان شناسى سكونتگاه هاى حاشيه نهر داريون؛ كه بيش از 33 كيلومتر طول دارد و در نهايت در محلى بنام بند عرب حسن، به شاخه گرگر مى ريزد، مربوط به دوره حكومت اليماييان در خوزستان در زمان اشكانيان است.

از اين طريق مى توان نتيجه گرفت كه اين نهر در دوره اشكانيان ايجاد شده است. سرآب نهر داريون، در واقع تونلى است كه درون صخره ماسه سنگى حفر شده و بيش از 200 متر طول دارد. پس از طى اين مسير نهر به صورت روباز ادامه مسير مى دهد و در محل بندى به نام خاك به دو شاخه تبديل مى شود. شاخه فرعى پس از طى مسيرى به طول 2 كيلومتر در نهايت به گرگر می ریزد.

پل بند شادُروان

پل بند شادروان در 300 متری جنوب بند میزان در شمال غربی ش.شتر و بر روی شاخه اصلی کارون بنا شده است. این پل بند يكى از عظيم ترين سازه هاى تاريخى آبى كشور است، كه در وصف ساخت آن به دست شاپور ساسانى 12 بيت شعر در شاهنامه فردوسى آورده شده كه قدمت آن را به حداقل 1730 سال پيش مى رساند.

اين پل بند قبلا 44 دهانه داشته كه هم اينك تنها آثار 16 دهانه طاقدار و 8 دهانه بدون طاق ديده می شود، عرض دهانه ها 8.4 متر و پى پايه ها 7متر است، و در شاخه شطيط قرار دارد. ارتفاع از سطح رودخانه قريب به يك متر است و مصالح آن سنگ، آجر و ملاط آن ساروج است. سر آب چند رشته كاريز رودخانه اى و نيز بقاياى حداقل دو آسياب در كنار اين پل بند قرار دارد.

بند خاک

بند خاک نیز یکی از مجموعه بندهای این مجموعه و دارای قدمتی برابر با کانال داریون است. این بند خارج از حصار غربی شهر شوشتر و در میان انبوهی از درختان میوه قرار داشت و عملکرد آن به این صورت بود که سطح آب را چندین متر بالا می آورد و از طریق کانال های معتددیف به باغ های اطراف هدایت می کرد.

بد خاک بر روی نهر داریون در حدود 500 متر بالاتر از پل بند لشکر درست شده است و مقداری بالاتر از آن، نهر داریون به دو شاخه تقسیم می شود. این بند تا دوره قاجار جند بار مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت. قدمت این بند نیز به احتمال زیاد به دوران ساسانی بر می گردد.

پل بند لشکر

پل بند لشکر در خارج از دروازه لشکر شهر شوشتر و در کنار بقعه امامزاده عبدالله ساخته شده است. این پل دارای نقشی حیاتی در ارتباط بین شوشتر و آبادی های جنوب آن داشته و در ضلع جنوبی آن بقایایی از سه سنگ آسیاب دیده می شود که گویا آرد مورد نیاز ساکنان محلات مجاور را تامین می کرده است.

در انتهای ضلع شمالی آن، بر فراز صخره ای که ابتدای پل بند محسوب می شود، اتاقکی صخره ای شکل چهارطاقی وجود دارد که احتمالا پیش از اسلام، کاربردی مذهبی (سمبل چهار عنصر آب، خاک، آتش و باد) داشته است. این پل در کنار بقعه امامزاده چشم انداری دلنواز و زیبا را ترسیم کرده است.

طبق برخی شواهد، در محل فعلی بقعه امامزاده عبدالله، عبادتگاهی زرتشتی قرار داشته که به احتمال زیاد معبد آناهیتا الهه آب بوده است. از جمله مواردی که این فرضیه را مورد تأیید قرار می‌دهد کشف مجمری (آتشدان) کوچک از جنس مرمر در درون بقعه امام زاده عبدالله است. در جریان ترمیم این پل باستانی دو گور در کنار پایه های پل پیدا شد که مربوط به دوران اشکانی می شود.

بند شرابدار

بقایایی از یک پل بند به ارتفاع دو متر در جنوب شوشتر بر روی نهر داریون وجود دارد که مربوط به بند شرابدار است. این بنا در جهت شمالی به جنوبی بر روی نهر داریون کشیده شده است. برای ساخت آن از مصالحی مانند سنگ و ساروج استفاده شده و ساختار زیر بند ماسه ‌سنگ یکپارچه است که بند بر روی آن قرار دارد.

بدنه بند شرابدار به استفاده از ملات ساروج پلاستر شده که همین امر باعث جلوگیری از فرسایش به‌ ویژه هوازدگی آن گردیده است. به نظر می رسد این پل راه ارتباطی قلعه نظامی باروی خرم را با شمال نهر داریون را ایجاد می کرده است. دیرینگی این پل را مربوط به  دوران اشکانیان می پندارند. بند شرابدار دارای دو انحناء در ضلع شرقی و غربی به طول ۳۵ متر، عرض ۲ متر و ارتفاع ۱ متر است.

راه های دسترسی به سازه های آبی شوشتر

این بناها هر کدام در فاصله کمی از یکدیگر در مرکز شهر شوشتر قرار گرفته اند. بنابراین رفتن به سمت آنها کار چندان سختی نیست. حتی می توانید برای دیدن آنها از وسایل نقلیه عمومی مانند تاکسی و اتوبوس استفاده کنید.

شرایط بازدید از سازه های آبی شوشتر

بازدید از کلیه  این سازه ها می تواند یک روز از زمان شما را صرف کند، اما مطمئن باشید این زمانی که برای کار می گذارید ارزش دارد. اگر در تابستان به دیدار این سازه ها بروید باید بین 8 صبح تا 8 شب مراجعه کنید و در صورتی که در زمیتان به این مکان می روید باید تا قبل از ساعت 5 بعد از ظهر خود را به آنجا برسانید. استفاده از لباس و کفش مناسب را در دستور کار خود قرار دهید.