محوطه سنگ بست؛ معرفی + راه های دسترسی

در این بخش از مجله مستر بلیط به سراغ محوطه سنگ بست و روستای سنگ بست رفته ایم تا شما را با این مجموعه تاریخی بیشتر آشنا کنیم. روستای سنگ بست در استان خراسان رضوی، در فاصله 35 کیلومتری جنوب شرق مشهد به طول جغرافیایی 35 درجه و 59 دقیقه و 33 ثانیه و عرض جغرافیایی 59 درجه و 46 دقیقه، از توابع شهرستان فریمان و در شمال این شهرستان بر سر راه جاده مشهد به فریمان و تربت جام واقع شده است و جاده آسفالته مشهد به سرخس از آن می گذرد.

سنگ بست پلی ارتباطی بین هرات، نیشابور، دامغان و ری بوده و به عبارتی آسیای مرکزی را به شرق ایران متصل می کرد. در فرهنگ معین و لغت نامه دهخدا معنی واژه سنگ بست چنین نوشته شده است: محوطه ای که با دیوار سنگی احاطه کرده باشد، سنگچین، استوار، محکم، پابرجا، ثابت. در متون سفرنامه نویسان قرون میانی اسلامی این چنین آمده است که سنجبست به کسر اول و سکون دوم و فتح جیم و باء موحده، منزل معروفی بین نیشابور و سرخس است که آن را سنگ بست گویند.

نام سنگ بست با نام ارسلان جاذب گره خورده است. وی در زمان سلطان محمود غزنوی در فاصله سال های 389-421 هجری قمری یا 998-1030 میلادی والی توس بود و ساخت کاروانسرای سنگ بست منسوب به او است. در کنار این کاروانسرا آثار دیگر وجود دارد که از آنها به عنوان محوطه سنگ بست اطلاق می شود.

معرفی محوطه سنگ بست

این محوطه در شهرستان فریمان قرار دارد و متشکل از مقبره ارسلان جاذب، کاروانسررا، مسجد و مناره ایاز می شود که در دوران غزونیان ساخته شده است. دلیل اهمیت این منطقه در دوران اولیه اسلامی به ویژه در قرون میانه را قرار گیری و واقع شدن آن بر سر راه جاده کاروانروی مرو، هرات، توس و نیشابور می دانند.

بنا بر نوشته هایی که از مورخین و سفرنامه نویسان قرون میانه اسلامی به جای مانده، سنگ بست، محل عبور کاروان های بازرگانی بوده است. مال التجاره های زیادی از شهرها و سرزمین هایی همچون بغداد، ری و نیشابور آورده شده و پس از عبور از سنگ بست به سرخس رفته و از آنجا به مرو، بخارا، سمرقند و هرات، و در نهایت از آن جا به ترکستان و چین می رفته است.

در این مسیر سنگ بست از جایگاه ویژه ای داشت و محل استراحت کاروان عبوری بود. از دیگر دلایلی که این منطقه دارای اهمیت بود و در متون به آن اشاره شده است می توان به احداث مجموعه بناهایی عام المنفعه توسط ارسلان جاذب، والی توس، اشاره کرد.

قابل ذکر است که اهمیت منطقه به حدی بوده است که دولتشاه سمرقندی در کتاب خود آورده: «امیر علیشیر نوایی در قرن نهم ه.ق زمانی که رباط ارسلان جاذب رو به ویرانی گذاشته بود، در نزدیکی رباط قدیمی ارسلان جاذب، کاروانسرای جدیدی احداث می کند».

تاریخچه

در مورد ارسلان جاذب در متون تاریخی آمده است که وی چون در کمند اندازی مهارت داشت و در ابتدای حال جنیبت کش (شخصی که اسب کوتل را می کشد) بزرگان بود، به جاذب شهرت یافت. منینی نیز در کتاب خود آورده است که:

«او را جاذب بدین جهت می گویند که در جذب کمند زبر دست بود و گویند بدان سبب که جنیبت خاص را در میان سران او جذب می کرد». در برخی روایت آورده شده است «روزی سوداگران، ارسلان را به غزنه می بردند که راهزنان حمله کرده، مال آن ها ربودند و ارسلان را بر سر سنگی بستند. ارسلان پیش خدای خود نذر کرد که چون خلاصی یابد در آنجا کاروانسرایی سازد و آنجا را قریه ای امن بکند برای راه نوردان. پس چون کارش بالا گرفت و فرمانفرمای توس شد این آبادی امن را در سنگ بست ساخت بنام آنچه بر سر سنگ بر وی گذشته بود».

قسمت های مختلف محوطه سنگ بست

این محوطه تاریخی از قسمت و سازه های مختلفی تشکیل شده است، این محوطه مجموعه عام المنفعه ای است که توسط ارسلان جاذب ایجاد شد و مجموعه ای شامل کاروانسرا، مسجد جامع، خانقاه، مقبره منسوب به ارسلان جاذب، مناره و تعداد زیادی ابنیه در کنار شهری محصور با دیوار دفاعی است. در زیر به صورت جداگانه هر یک از این بخش ها را شرح می دهیم.

رباط ارسلان جاذب در سنگ بست

همانطور که قبلا اشاره شد سنگ بست از موقعیت استراتژیکی خاصی برخوردار بود و در مسیر کاروان های بسیاری قرار داشت و کاروان سرای آن نیز باعث شده بود که تعداد زیادی از آنها در این مکان به استراحت بپرازند. در میان متون مورخان اسلامی بارها به ساخت رباط سنگ بست توسط ارسلان جاذب و قرار داشتن آرامگاه وی در همان رباط اشاره شده است. از جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد: در همایون نامه، حکیم زجاجی سراینده سده هفتم ه.ق در وصف ارسلان جاذب چنین آمده:

به طوس اندرون بود والی امیر

یکی مرد با دانش و یادگیر

رباطی که نامش بود سنگ بست

در آن بوم او کرد بگشاده دست

کنون دخمه آن سرافراز مرد

به پیش رباط است پر خاك و گرد

در مآثر الملوك آمده است: «ارسلان جاذب که از امراي مقرب سلطان محمود و حاکم خراسان بود در شش فرسخی مشهد در ناحیه سنگ بست، رباطی وسیع و منیع بنا کرد و آن رباط به رباط ایاز معروف و مشهور است». در میان بقایای بناهای پیرامون مقبره ارسلان جاذب در سنگ بست، رباطی با دو حیاط قابل تشخیص است.

که منار ایاز در کنار دروازه ورودی آن قرار دارد. به نظر می رسد که این بنا همان رباط یا کاروانسرای مذکور باشد که توسط ارسلان جاذب ساخته شده و مقبره او نیز در نزدیکی آن قرار دارد. با توجه به اینکه این بنا دچار تخریب زیادی شده، در مورد نوع معماری و تاریخ آن به صورت قاطع اظهار نظر کرد.

این بنا با پلانی مستطیل شکل، دو حیاط مرکزی و حجره هایی پیرامون آن دارد و به رباط چاهه مربوط به دوره غزنوی در 35 کیلومتری شرق سنگ بست و رباط شرف مربوط به دوره سلجوقی واقع در 50 کیلومتری شرق رباط چاهه شباهت بسیاری دارد. با توجه به متون تاریخی که از این رباط نام برده اند می توان تاریخ آن را مربوط به قرون چهارم و پنجم هجری قمری دانست.

مسجد جامع سنگ بست

کتاب فتح الوهبی که در مورد تاریخ غزنویان نوشته شده است، به وجود مسجد جامعی در سنگ بست اشاره دارد. پوپ نیز در حدود سال 1297 ه.ش به وجود مسجدی شبستانی در کنار مقبره ارسلان جاذب اشاره می کند که تشخیص پلان آن، در آن زمان ممکن نبوده است. نگاهی به عکس های هوایی که از این مجموعه گرفته شده است، نشان می دهد در کنار ضلع شرقی رباط ارسلان جاذب، مسجدی شبستانی با ابعادی حدود 60 در 80 متر وجود دارد، که در حال حاضر تا حد بسیار زیادی آسیب دیده و غیر قابل بررسی است.

این مسجد از نوع مساجد شبستانی ستون دار، دارای سه فرش انداز عمود به قبله است. نقشه بنا تا حدودی به مسجد جامع نایین شباهت دارد. در گوشه جنوبی بقایای سازه ای استوانه ای شبیه به یک برج مدور دیده می شود. برخی فکر می کنند که مناره مسجد بوده است؛ ولی با توجه به قطر این سازه مدور منطقی به نظر نمی رسد. مقبره ارسلان جاذب در گوشه شرقی این مسجد جامع واقع شده است. می توان گفت آغاز دفن بانی بنا در بنای وقفی خود، که بعداً در دوره سلجوقی رایج شد، از این زمان بوده است.

دروازه ورودی و بازار سنگ بست

به طور دقیق نمی توان گفت که این بخش زمانی بازار بوده است؛ تنها به دلیل داشتن پلان مستطیل شکل و در یک راستا و در عرض هم قرار گرفتن اتاق ها به شکل یک راسته بازار و حجره های آن و نیز موقعیت جغرافیایی سنگ بست، چنین نام یا کاربری برای این بخش از مجموعه این چنین نتیجه گیری کرده اند.

مسیر مقابل حجره ها سنگفرش شده است و در گوشه جنوبی این بخش از مجموعه بقایای دروازه ورودی رامی توان مشاهده کرد، که احتمالأ دروازه اصلی ورود به مجموعه بوده است. در قسمت بیرونی و مقابل این دروازه، بقایای بنایی کوچک با پلان مربع شکل دیده می شود که احتمال دارد از آن به عنوان مکانی برای کنترل ورود و خروج کاروان ها در ابتدای ورود به این مجموعه استفاده می کرده اند.

مقبره ارسلان جاذب

مقبره ارسلان جاذب برخلاف موقعیت فعلی آن که به صورت مقبره ای منفرد و بدون ارتباط با بناهای اطرافش بازسازی شده است، این طور به نظر می رسد که بنایی بوده متصل به مسجدی شبستانی و در گوشه شمال شرقی این مسجد قرار داشت. مقبره ارسلان جاذب در سنگ بست در سال 1310 شمسی در فهرست آثار ملی ایران به شماره 164 به ثبت رسیده است.

ویژگی های معماری بنا با خصوصیات معماری شناخته شده در دوران غزنویان تطابق دارد. این ویژگی ها شامل: ایجاد گچ بری های رنگی، خط اندازی و نقش اندازی عمیق روی گچ و پر کردن فضای افریز بنا با کتیبه های کوفی آجری و عمیقاً تراش خورده، می شود. مقبره را به صورت گنبد خانه ای دو طبقه با پلانی مربع شکل و تقریباً قرینه ساخته اند و گنبدی دو پوسته دارد که در حال حاضر فقط پوسته زیرین گنبد (آهیانه) موجود است.

مصالح بکار رفته در بنا آجرهایی با ابعاد 5×25×25 و 30×30×7 سانتی متر با ملات گچ و خاك گچ است. ابعاد داخلی مقبره 10.20 در 10.33 متر و ارتفاع بنا از کف تا روی گنبد 16.9 متر و ابعاد بیرونی آن برابر است با  17.16 × 18.20 × 16.9 متر. ابعاد آجرهاي بکار رفته در این بنا و سایر فضاهاي مجاور آن 5×25×25 و 30×30×7 سانتی متر است.

آجرهای زیر آهیانه گنبد به شیوه خفته راسته تا رسیدن به مرکز گنبد چیده شده اند. در هر ضلع مقبره یک ورودي به ارتفاع 3.30 متر با تاق آهنگ وجود دارد. بالاي هر یک از ورودي ها در اشکوب دوم بنا نیز روزن هایی به ارتفاع 2.83 متر مشابه قوس درگاه هاي ورودي ایجاد شده است.

مناره ایاز

در فاصله 33 متری از مقبره ارسلان جاذب، در سمت چپ ورودی رباط، مناره ای آجري دیده می شود که منسوب به ایاز (غلام ترك و محبوب سلطان محمود غزنوي ) است. در مآثر الملوك نیز نوشته شده: «رباطی وسیع در سنگ بست توسط ارسلان جاذب ساخته شده که به رباط ایاز معروف است». مناره با نقشه ای استوانه ای دارای ارتفاع 26.4 متر و قطر خارجی آن در قسمت پایه 4.7 متر و قطر داخلی 6.2 متر است.

هرچه به سمت بالا می رود از قطر آن کم می شود به طوری که در بالاترین قسمت آن قطرش برابر با 2.5 است. این با دارای پلکانی با صد و یک پله است ولی در حال حاضر ورودی آن به دلیل فرسوده بودن و حفاظت از آن مسدود شده است و امکان بالا رفتن از آن وجود ندارد. متن کتیبه کوفی آجری بالاس مناره وجود دارد که در برگیرنده آیه ای کوتاه از قرآن است که در بخش انتهایی آن عبارت «عمل احمد سرخسی» دیده می شود.

با توجه به موقعیت جغرافیایی دشت سنگ بست که در میان تپه ماهورها قرار گرفته است، می توان کاربری میل راهنما در کنار رباط مجموعه سنگ بست را برای آن در نظر گرفت. در نزدیکی این مناره آثاری از یک دیوار نیز مشاهده شده که به احتمال زیاد مربوط به منار است.

راه های دسترسی به محوطه سنگ بست

این محوطه در شهرستان فریمان قرار دارد و برای دیدن آن باید به این منطقه سفری داشته باشی. برای سفر به فریمان می توانید از اتوبوس استفاده کنید و بلیط اتوبوس برای سفرتان را نیز از مستر بیط به صورت آنلاین خریداری کنید.

شرایط بازدید

برای بازدید از این مجموعه نیازی نیست هزیه ای پرداخت کنید، با رفتن به این سمت می توانید به صورت رایگان از آننها دیدن کنید و لحظات مفرحی را تجربه کنید.