محوطه‌ قلعه خسرو؛ معرفی+راه های دسترسی

محوطه قلعه خسرو کجاست؟ در گذشته قلعه ها سازه های مستحکمی محسوب می شدند که در گذرگاه های تاریخی، متناسب با شرایط، موارد استفاده متنوعی پیدا می کردند. سیر تاریخ ایران نیز نشان می دهد دژها و قلعه ها با کاربردهای متنوع مورد استفاده ساکنان قرار داشته اند.

تهاجمات دامنه دار به ایران و لزوم در اختیار داشتن سازه های دفاعی با دوام زمینه ای را فراهم ساخت تا احداث بناهای جدید و یا ترمیم سازه های دفاعی قبلی در الویت قرار داشته باشند.

ویژگی خاص جغرافیایی سرزمین ایران و قرار گرفتن در مسیر عبور گروه های مختلف انسانی باعث شده بود تا ساکنان این منطقه به صورت دائمی برای حفاظت از خود نگاه ویژه ای را به استحکامات دفاعی داشته باشند. در این میان شاید بتوان گفت احداث انواع قلعه ها بیش از سایر الگوهای دفاعی مورد توجه بوده است.

به دلیل شکل خاص جغرافیایی سرزمین ایران، قلعه هایی که ساخته می شد از دو الگوی کوهستانی و جلگه ای تبعیت می کردند. به نظر می رسد که در گذر از ادوار مختلف تاریخ ایران تغییری در ابعاد کاربری انواع قلعه ها ایجاد نشد.

یکی از قلعه های تاریخی و باستانی که قدمتی چند هزار ساله دارد قلعه خسرو در اردبیل می باشد که در این محتوا از مجله مستر بلیط به این قلعه پرداخته شده است.

معرفی محوطه‌ قلعه خسرو

محوطه باستانی قلعه خسرو در فاصله 28 کيلومتری شمال غربی شهر اردبيل و 700 متری شمال روستای رويندرزوق (قونا قيران)، در بخش گندیشمن از توابع شهرستان اردبیل قرار گرفته است. قلعه خسرو در بالای کوه کم ارتفاع شوش داغی واقع شده است و رود قره سو از سه جهتِ: شمال، شمال شرقی و غرب، اين کوه را در بر گرفته است. ارتفاع نوک قله‌ی شوش داغی از سطح درياهای آزاد 1395 متر و از بستر رود قر هسو در پای کوه 135 متر است.

سمت شمالی شوش داغی به يک برآمدگی کوچک ختم می شود، اين برآمدگی که وسعت کمی نيز دارد با شيب بسيار تندی که دسترسی به آن را مشکل می سازد، به رود قر ه سو می رسد. جهت غربی کوه شوش داغی از نوک کوه تا ديوار دفاعی دارای شيب بسيار تندی بوده و از پايين ديوار به پرتگاه عميقی که ارتفاع آن تا 10 متر می رسد، ختم می شود.

دامنه‌ شرقی کوه نيز دارای شيب بسيار تندی بوده و اين شيب تا حدود 70 درجه است و به گونه ای است که به صورت يک ديواره‌ی صاف دسترسی به قلعه را تقريباً غير ممکن می سازد. تنها در جبهه‌ی جنوبی و به خصوص جبهه‌ی جنوب شرقی است که کوه شوش داغی دارای شيب ملايمی بوده و دسترسی به قلعه را ممکن می‌سازد.

محوطه باستانی قلعه خسرو از دو قلعه و يک گورستان تشکیل شده است. يکی از اين قلعه ها بر بالای کوه شوش داغی واقع شده (قلعه عصر آهنی) و ديگری (قلعه عصر مفرغ جدید) که بزرگتر نیز است و قلعه‌ی اولی را نيز در بر می گيرد، تمامی کوه شوش داغی را نیز در بر گرفته است. محوطه‌ی گورستان در قسمت جنوبی کوه شوش داغی واقع شده و در محوطه‌ی نسبتا وسيعی گورهای آن پراکنده شده است.

قلعه شماره 1

اين قلعه بيشتر کوه شوش داغی را در بر گرفته و وسعتی در حدود 5/ 12 هکتار را دارا می باشد. شکل اين قلعه با توجه به شکل و وضعيت کوه شوش داغی و شيب دامنه‌های آن مثلثی و نوک مثلث به سمت شمال است. از ديوار دفاعی اين قلعه چيز زيادی باقی نمانده است.

در سمت شرقی و غربی، شيب تند دامنه‌ی کوه باعث خراب شدن ديوار شده و در سمت جنوبی که شيب چندانی ندارد، عوامل انسانی باعث تخريب آن شده اند. با توجه به گفته‌ روستاييان به دليل آسان بودن دسترسی به ضلع جنوبی قلعه و نزديکی آن به جاده‌ی خاکی، سنگ های کار شده در اين ديوار برای استفاده در ساخت خانه‌های روستا به یغما برده اند.

از جمله ديگر عوامل تخريب، می بايست به شکل ابتدايی ساخت اين ديوار دفاعی اشاره کرد، بدين گونه که هیچ گونه کوششی در برای ايجاد يک بستر مناسب برای قرار دادن پی ديوار نشده و پی ديوار دفاعی بر روی خاک و موازی با شيب دامنه‌ی کوه بوجود آمده است. از ديوار دفاعی عصر مفرغ تنها بخش هايی در ضلع جنوبی باقی مانده است.

با توجه به بخش‌های باقی مانده، می توان عنوان داشت که اين ديوار بدون هيچ گونه پشتيبان و يا برج بوده همچنین به دليل اين که با شيب زمين حرکت می‌کند، دارای قوس است. قطر ديوار 2 متر بوده و ديوار با سنگ های متوسط و کوچک که هيچ پرداختی ندارند، به شيوه‌ی خشکه چين ساخته شده است. اين سنگ ها از زمین های اطراف گردآوری شده اند.

درب ورودی قلعه به عرض 6 متر در سمت جنوب شرقی آن قرار گرفته است. با توجه به اين که دروازه‌ی قلعه ها از جمله نفوذ ناپذيرترين قسمت های قلعه است، به طور معمول سعی می شد تا دروازه‌ی قلعه، در قسمت‌هايی که امکان دسترسی آسان به آنها وجود ندارد، ساخته شود. اين قسمت ها شامل قسمت هايی نزديک به شيب های تند و يا نزديک لبه‌ پرتگاه ها است.

اما در اين قلعه با توجه به اينکه قلعه سازی مراحل اوليه‌ خود را طی می کرده، اين اصل رعايت نشده و درب ورودی قلعه در قسمت جنوبی که نفوذ پذيرترين قسمت قلعه است،ساخته شده است.

داده‌های سفالی به دست آمده از سایت های کاوش شده در این قلعه، اغلب مربوط به دوره مفرغ جدید است و مشخصات آن ها را می توان با محوطه های این دوره در شمال غرب مورد مقایسه قرار داد. لایه‌های فوقانی این سایت ها همگی استقرار عصر آهن را نیز نشان می دهند.

قلعه شماره 2

اين قلعه در بالای کوه شوش داغی قرار گرفته و دارای مساحتی در حدود 12800 متر مربع است. شکل قلعه تقريباً به صورت یک مثلث متساوی الساقین است که رأس یا زاویه مقابل ضلع قاعده آن روبه شمال قرار دارد. ضلع جنوبی اين قلعه در حدود 118 متر و ضلع غربی 170 متر و ضلع شرقی 160 متر است. محوطه‌ داخل قلعه که نوک قله‌ی شوش داغی را در بر می‌گيرد، به دليل وجود صخره های بزرگ بر آمده‌ قله کوه شوش داغی، يک محوطه‌ی ناهموار بوده و تنها در قسمت جنوبی است که به نظر تراس هايی برای ايجاد بناهای مختلف ايجاد شده است.

روش احداث ديوار دفاعی قلعه بدين صورت بوده که جداره‌ی بيرونی و داخلی و به خصوص جداره‌ی بيرونی از سنگ های بزرگ که در برخی موارد يکرو تراش هستند، ساخته شده و از سنگ های متوسط و کوچک برای پرکردن فضای ميان اين دو جداره استفاده کرده اند. سنگ ها معمولاً به صورت افقی قرار داده شده و در برخی موارد سنگ های بزرگ را به صورت عمودی کار گذاشته اند.

اين کار به قدری استادانه انجام شده که هيچ فضای خالی بزرگی در داخل آنها ديده نمی شود. ديوار دفاعی به شيوه‌ی خشکه چين کار شده و هيچ گونه شواهدی مبتنی بر استفاده از ملات در ساخت ديوار دفاعی ديده نمی شود. نفوذپذيرترين قسمت قلعه، ضلع جنوبی آن بوده، يعنی قسمتی که شيب دامنه کوه ملايم است؛ با توجه به نتايج به دست آمده از کاوش های قسمتی که چسبيده به ديوار دفاعی و در ضلع جنوبی قلعه حفر گرديد و اغلب حاوی سفا لهای عصر آهن یک نیز بود.

لایه هائی شناسایی گردید که براساس لایه نگاری، 5 لایه فوقانی که مربوط به استقرار عصر آهن بودند، بر روی لایه تحتانی که متعلق به عصر مفرغ جدید بود، شکل گرفته بودند. در اینجا مشخص شد که قطر ديوار در اين قسمت در حدود 30 / 4 متر بود. اين در حالی است که در قسمت های شرقی و شمالی قلعه به دليل وجود شيب تند دامنه‌ی کوه و وجود پرتگاه (به عنوان عوامل طبيعی دفاعی) قطر ديوار دفاعی در حدود 2 متر است.

هيچ گونه فعاليتی مبنی بر ايجاد برش در صخره های طبيعی دامنه‌ی کوه به منظور ايجاد پی برای ساخت ديوار دفاعی ديده نمی شود و ديوار دفاعی بر روی شيب طبيعی دامنه و در راستای اين شيب طبيعی ساخنه شده است. در برخی قسمت ها به طور مثال: در قسمت غربی، ديوار دفاعی بر روی صخره های طبيعی و بر روی لبه‌ی پرتگاه ساخته شده است، در اين قسمت ارتفاع پرتگاه تا حدود 10 متر می‌رسد.

همچنين در قسمت جنوب غربی قلعه در راستای حرکت ديوار دفاعی در لبه‌ی پرتگاه، يک فضای چهارگوش کوچک نیز ايجاد شده است. به طور کلی شکل کلی قلعه از هندسه و توپوگرافی محل تاثیر گرفته است. در ضلع جنوبی، به منظور استحکام بيشتر، چهار پشتيبان ايجاد شده است.

پلان و ابعاد هيچ کدام از اين پشتيبان ها به هم شبیه نیستند. طول اولين پشتيبان از سمت جنوب غربی که شکل آن تقريباً شبيه به ذوزنقه است، 6 متر و عرض ضلع بزر گتر آن از جداره‌ی خارجی ديوار دفاعی 7 متر و ضلع کوچک تر آن 4/ 5 متر است.

دومين پشتيبان نيز تقريبا به شکل ذوزنقه بوده و طول آن 12 متر و عرض آن که در وسط پشتيبان بيشتر از دو گوشه‌ی آن است، 5 متر و در کناره ها 5/ 4 متر است. پشتيبان سوم نيز شبیه پشتیبان قبلی می باشد و طول آن 6 متر و عرض بزرگ آن نيز 6 متر و عرض کوچک آن 5/ 5 متر است.

پشتيبان چهارم که در گوشه‌ جنوب شرقی قلعه واقع شده است  نيز تقريباً به شکل ذوزنقه بوده و طول آن 12 متر و عرض ضلع بزرگتر آن 7 متر و عرض ضلع کوچک تر آن 5/ 4 متر از جداره بيرونی ديوار دفاعی است. فواصل پشتيبان ها از يکديگر دارای نظم خاصی نيست، به طوری که فاصله‌ی پشتيبان اول از سمت جنوب غربی با پشتيبان دوم 13 متر، پشتيبان دوم از پشتيبان سوم 18 متر و پشتيبان سوم از پشتيبان چهارم 15 متر تعبیه شده است.

در زاويه‌ی جنوب غربی مثلث به دليل اينکه ديوار دفاعی را بر روی لبه‌ی پرتگاه ايجاد کرده اند، بيرون آمدگی توده‌های صخره ای يک پارچه‌ی دامنه‌ی کوه، باعث شده تا يک فضای مستطيل شکل ايجاد گردد. ديوار دفاعی با وجود اينکه بر روی شيب دامنه‌ کوه حرکت نموده، صاف است. ديوار غربی به دليل اينکه بر روی لبه‌ی پرتگاه حرکت کرده است، دارای شکستگی های زيادی بوده است، اما ديوارهای شرقی و جنوبی دارای شکستگی کمی هستند.

هيچ گونه شواهدی مبنی بر استفاده از خشت بر بالای پایه‌ی سنگی، چه در گمانه زنی و چه به صورت پشته ها و تراس هايی که در اثر ريزش خشت ديوار دفاعی ايجاد شده اند، ديده نشد. در اطراف قلعه و در دامنه‌ی کوه شوش داغی قطعه سنگ های بزرگ و کوچک بسيار زيادی وجود دارد که به نظر می رسد از ديوار دفاعی قلعه به پايين ريخته شده اند. بيشترين ارتفاع باقی مانده از ديوار دفاعی را می توان در برج چهارم مشاهده نمود که تقريبا به ارتفاع 2 متر است.

درب ورودی در شمال قلعه قرار گرفته و تقريبا رأس مثلث را تشکیل می دهد و عرض و طول آن برابر با 5/ 2 در 3 متر است. درب ورودی قلعه از دو گوشه به سمت درون قلعه به عرض 1 متر و طول 5/ 1 متر ادامه دار و در دو طرف ورودی، پشتيبان های کوچکی را ايجاد کرده است. برای ساخت ديواره‌ی دروازه از سنگ های بزرگ و حجيم که در برخی از آنها يکرو تراش هستند، استفاده کرده اند. برای دسترسی به اين دروازه می بايست از دره ای که رود قره سو در آن جريان دارد به بالا صعود نمود.

در داخل قلعه آثار و نشانه هایی از اتاق ها، که دارای نظم خاصی نيستند، وجود دارد. به خصوص در قسمت جنوبی و نزديک قله‌ی کوه شوش داغی، نشانه هايی مبتنی بر ايجاد تراس و ساخت تالاری بر روی آن ديده می شود. هم چنين در قسمت خارج از محوطه‌ی قلعه يعنی دامنه‌ی جنوبی کوه شوش داغی نيز آثاری از وجود بناهای مسکونی مردمان عادی در تعداد زیاد ديده می شود.

قلعه های اطراف محوطه قلعه خسرو

قلعه های بسیاری در اطراف قلعه خسرو وجود دارند که به عنوان قلعه های اقماری آن به حساب می آمدند. در ادامه برخی از این قلعه ها را معرفی می کنیم.

قلعه زينو

اين قلعه بر بالای کوهی نه چندان بلند و به فاصله‌ی 3428 متری در غرب قلعه خسرو، در ارتفاع 1569 متری از سطح آب و 71 متری زمین های اطراف  کوه قرار گرفته است.

دو نکته‌ مهم در مورد این قلعه حائز اهمیت است: اول وجود نوعی سنگ عقیق سبز رنگ در داخل سنگ‌ هایی است که قلعه با آنها ساخته شده است و نکته دوم فاصله اندک این قلعه از قلعه مرکزی در مقایسه با سایر قلعه هاست. به خاطر همین فاصله اندک، این حدس که قلعه کاربرد نظامی داشته است درست نمی باشد.

قلعه شينديرشامی

اين قلعه بر روی يک کوه کوچک در شمال روستای شينديرشامی و در فاصله‌ی 9357 متری قلعه خسرو قرار دارد. ارتفاع نوک قله‌ی کوه شينديرشامی از سطح دريا 1992 متر و از سطح زمين های اطراف 162 متر است. سمت جنوبی و شرقی کوه شينديرشامی دارای شيب بسيار تندی بوده و دامنه‌ی شمالی دارای شيب کمی تند است.

تنها در سمت غربی است که کوه شينديرشامی دارای شيب ملايمی بوده و دسترسی به قلعه را ممکن می سازد. ساخته این قلعه نیز با روش خشکه چینی انجام گرفته است و وسعتی برابر با 4/0 هکتار دارد.

قلعه کيچيکي‌ وردی

اين قلعه بر روی يک تپه‌ی بلند طبيعی در دامنه های سبلان قرار گرفته است. رأس تپه از يک توده‌ی سنگی از سنگ های آذرين به صورت يک پارچه تشکيل يافته است. جبهه ی شرقی، غربی و جنوبی تپه با شيب بسيار تندی که دسترسی به آن را مشکل می سازد، به دره های اطراف منتهی می شود.

تنها در جهت شمالی است که تپه دارای شيب کمی بوده و دسترسی به قلعه را ممکن می سازد و به نظر، مسيرهای ارتباطی قلعه از اين طريق بوده است. اين قلعه دارای وسعت چندان زيادی نیست و وسعت آن در حدود 6/ 0 هکتار است.

قلعه شيطان داشی

اين قلعه بر روی يک تپه‌ کمی بلند طبيعی در سمت جنوبی و در حدود 400 متری روستای شيخ احمد قرار گرفته است. ارتفاع نوک تپه ای که قلعه بر روی آن قرار گرفته، از سطح دریا 1606 متر و از سطح زمین های اطراف 43 متر است. از جانب شمالی اين قلعه، رود کوچک شيخ احمد چايی جاری است. در درون محوط هی قلعه آثار و نشان ههای رد پ یهای سنگی مربوط به بناهای مسکونی قابل مشاهده است.

سفال‌ های سطحی شامل سفال‌هايی در رنگ های: خاکستری، قهوه ای، نخودی و قرمز و سفال های لعاب دار اسلامی است. تاريخی که می توان با توجه به داده های سطحی برای اين محوطه پيشنهاد کرد عصر مفرغ جديد، آهن، تاريخی و سده های 7 و 8 هجری است. از دیگر قلعه های موجود در اطراف آن می توان به قلعه گل نسا و قلعه يری را نام برد.

راه های دسترسی به محوطه قلعه خسرو

برای دیدار از این منطقه باید خود را به روستای رويندرزوق برسانید. برای رفتن به این منطقه بهترین روش استفاده از خودرو شخصی می باشد. زیرا دسترسی به ماشین های عمومی در این مسیر سخت می باشد.

بازدید از قلعه خسرو

بادید از این مکان شرایط خاصی را نمی طلبد فقط کافیست خود را به این منطقه برسانید و از این مکان ها بازدید کنید.