اسفراین در جنوب شرقی استان خراسان شمالی قرار دارد و این شهر از اطراف به شهرهای سبزوار، بجنورد و کوه های آلاداغ و رشته کوه البرز می رسد. این شهر یکی از مراکز اصلی قیام سربدران بود و بسیاری از شهرت خود را به خاطر این موضوع دارد.
مردمی که در این منطقه زندگی می کنند از اقوام کرد کرمانج، تات زبان ها و ترک های خراسان هستند. زبان تاتی در خراسان شمالی، امروزه تأثیر بسیاری از فارسی معیار گرفته و در حال فراموشی است و جای خود را به فارسی معیار می دهد. این شهر دارای آثار تاریخی بسیاریست که معروف ترین آن شهر باستانی بلقیس است که در این بخش از مجله مستر بلیط به بررسی این شهر می پردازیم.
معرفی شهر بلقیس
شهر بلقیس یکی از بزرگترین بنا های خشت و گلی است که بر اساس قدیمی ترین آثاری که در این شهر پیدا کرده اند مربوط به اواخر دوران ساسانی است.
بر اساس مطالعات باستان شناختی در شهر بلقیس (اسفراین کهن) و با مراجعه به متون تاریخی می فهمیم که این شهر، محلی آباد در مسیر جادۀ موسوم به ابریشم بود که از صدر اسلام تا حملۀ افغانها، موجودیت و آبادی آن در این منابع مورد توافق پژوهشگران است.
اوج اعتلا و عظمت شهر در دوره های سامانی، سلجوقی و صفوی بوده است، که مانند بسیاری از اتفاقات تاریخی، بعدها همۀ دستاوردهای فرهنگی این شهر در هر یک از ادوار، به دست متجاوزان و مهاجمانی همچون مغولان، ازبک ها و آخرین بار نیز افغان ها (1731 م) نابود شد.
هر چند در هریک از این حمله ها این شهر به دست متجاوزان به کلی از بین رفت ولی دوباره سر پا شد و شکوه خود دوباره پیدا کرد. قابل ذکر است شهر جدید اسفراین که اکنون در سه کیلومتری این شهر قرار دارد پس از حمله افغان ها بنا شده است. از شهر بلقیس در متون تاریخی به عنوان نیز «نارین قلعه» یاد شده است. این شهر در 1380 به شمارۀ 4497 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید .
خرابه های معروف به شهر بلقیس، بزرگترین اثر باستانی شناسایی شده در پهنه شهرستان اسفراین است که بیش از هزاران سال تاریخ آن را در دل خود جای داده است.
امروزه از شهر اسفراین (شهر بلقیس) به غیراز بقایای ارگ و خندق اطراف آن، بخش هایی از حصار شهربند (شارستان) و بقایای یک بنای آرامگاهی معروف به مقبره شیخ آذری و نیز ویرانه های معروف به «منارتپه» اثر دیگری در سطح زمین برجای نمانده است. علاوه بر این یک مجموعه یخدان نیز در فاصله حدود 700 متری غرب ارگ قرار دارد که عموماً جزو تأسیسات شهر بلقیس تلقی شده اند.
شهر باستانی بلقیس در سفرنامه ها
در گزارش های سیاحان اروپایی توصیفات جالبی از آثار و خرابه های شهر کهن اسفراین پیدا می شود. در این زمینه شاید قدیمی ترین گزارش در روایت سفری به خراسان در سال های 1821 و 1822 میلادی باشد که در آن جیمز بیلی فریزر این چنین به ویرانه های شهر اسفراین در نزدیکی روستای میان آباد اشاره می کند:
«در نزدیکی میان آباد ویرانه های شهر کهنی است که به آن اسفراین می گویند و طبق روایات به دست افراسیاب بنا شده است. من نتوانستم این شهر را از نزدیک ببینم ولی به من گفتند که هنوز خرابه های وسیع و بقایای دو مناره در آنجا موجود است که براساس عقاید خرافی محلی در زیر یکی از این مناره ها گنج یکی از شاهان پیشدادی پنهان شده و اژدهایی با دم آتشین از آن محافظت می کند که مردم، آتش آن را در شب های جمعه می بینند».
پژوهش های باستان شناسی در شهر بلقیس
بر اساس بررسی های انجام شده از جمله مطالعاتی که تاکنون دربارۀ محوطۀ تاریخی شهر بلقیس انجام شده است، عکسبرداری هوایی اریک اشمیت است که در آن عکس شهر و حصار آن کاملاً قابل دیدن است، ضمن اینکه این عکس می تواند در ردیف اولین مطالعات برای شناسایی محوطه قلمداد گردد.
همچنین در 1352 ه.ش. مشیری و هیئت همراه نخستین مطالعات باستان شناسی منطقه را انجام دادند که این مطالعات باعث شد محوطۀ 220 هکتاری شهر بلقیس کشف شود؛ این کار در پی اخبار متعدد مبنی بر حفاری های غیرمجاز منطقه و وجود حجم زیادی از آثار آن نزد دلالان اشیاء عتیقه صورت گرفت.
پس از آن، در سال 1370 ه.ش پس از مدتی طولانی، شهر بلقیس دیگر بار شاهد حضور کارشناسان اداره کل میراث فرهنگی خراسان به سرپرستی محمود طغرایی شد؛ در این فصل از کاوش، طغرایی و هیئت همراهش موفق شدند در نیمۀ جنوبی شهرستان اسفراین کاوش هایی انجام دهند.
در بهار 1386 ه.ش فصلی دیگر از فعالیت ها را گروهی دیگر از باستان شناسان به سرپرستی علی اکبر وحدتی پی گرفتند، و سرانجام در 1388 مجموعۀ شهر بلقیس به عنوان پایگاه میراث فرهنگی اعلام موجودیت کرد و فصل دوم کاوش و گمانه زنی های باستانی نیز در همین سال دنبال شد که در طی آن، دورۀ فرهنگی سازۀ بزرگ خشتی شهر کهن اسفراین یا ارگ مشخص گردید.
در تابستان 1389 با هدف شناخت فضاها و کارکرد بناها در محدودۀ تپۀ منار و بخش هایی که فعالیت های ژئومغناطیس صورت گرفته بود، پژوهش ها دنبال شد، و فصل چهارم کاوش ها در شهر کهن اسفراین در تابستان 1390 و به اهتمام پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی بلقیس اسفراین با دو هدف عمدۀ پیکاوی دیوار شارستان و شناخت فضاها در محدودۀ ارگ بلقیس و شارستان با تأکید بر تپۀ منار صورت گرفت. فصل پنجمِ کاوش نیز با هدف شناخت ساختار شهر در بخش شارستان در بهار و تابستان 1391 و به همت همان پایگاه به سرپرستی احمد نیک گفتار به انجام رسید.
بخش های مختلف شهر بلقیس
ارگ یا قلعه بلقیس
این ارگ که به آن نارین قلعه هم می گویند برجسته تری اثر در این منطقه است که مساحتی برابر با 5 هکتار دارد. باروهای آن با 27 برج بزرگ و کوچک مستحکم شده و برای بالا بردن امنتیت در اطراف آن خندقی حفر کرده بودند که امروزه این خندق با خاک پر شده است فقط در قسمت شرقی و شمالی قلعه مقداری سال باقی مانده است که متاسفانه در این بخش نیز کشاورزی می کنند.
مصالحی که برای ساخت این قلعه استفاده شده، خشت، آجر و چوب بوده است. ظاهرا قلعه دو دروازه داشته است، یکی در قسمت جنوبی و دیگری در قسمت شمالی بوده اند. دروازه قسمت شمالی به صورت یک بخش پیش آمده بود که امتداد آن به شهر راه پیدا می کرد. تمام برج ها در اثر گذشت زمان و فرسایش از بین رفته اند، تنها در پشت بعضی از برج ها آثاری از خشخاشی های نگهدارنده دیده می شود.
از حصارهای اطراف شهر چیزی زیادی باقی نمانده است و برخی از قسمت توسط افراد خاب شده اند تا از خاک آنها برای کشاورزی استفاده کنند و قسمت های دیگر نیز توسط حفاری های غیر مجاز تخریب شده اند.
مقبره شیخ آذری
در محدوده داخلی شهر بنائی وجود دارد که به مقبره شیخ آذری، عالم و عارف دوره تیموری معروف است.
مسجد جامع شهر بلقیس
ویرانه هایی در این شهر وجود دارد که به نام تپه منار خوانده می شود و از آن به عنوان مسجد جامع این شهر یاد می شود، ولی این موضوع اثبات نشده است.
سفال گری در شهر بلقیس
در متون تاریخی از شهری بین جرجان و نیشابور نام برده می شود که مرکزیت صدها روستای آباد را داشته و از بزرگانی چون سیاستمدارِ مشهور «ابوالعباس اسفراینی» یاد می شود که در دربار سامانی صاحب موقعیت و جایگاه خاص سیاسی اجتماعی بوده است.
به علاوه، یافتن کورۀ سفال پزی منضم به کشف سه پایه های سفالی و توپی های کوره در این شهر که بر تولید انبوه سفال و بومی بودن این صنعت در آن دلالت دارد، مجموعۀ شواهد و قرائنی است که بر مرکزیت و برابری شهر بلقیس به عنوان شهری باشکوه در بین شهرهای نیشابور و جرجان اشاره دارند.
وجود صنعت سفالگری در شمال شرقی ایران و مشخصاً در اسفراین کهن برخوردار از ویژگی هایی است که با کشفیات سفال در فصل اول تا پنجم کاوشهای باستان شناختی شهر بلقیس منطبق است.
به طور کلی، می توان در این محوطه سفالینه های کشف شده از حصار شارستان را که به قرون 2 – 5 ه.ق. تعلق دارد و در طی کاوش های باستان شناختی از لایه های باستانی کشف شده اند، به دو گروه کلی تقسیم کرد که هریک دارای چند زیرگروه هستند: 1 . سفال های لعاب دار و 2 . سفال های بدون لعاب.
راه های دسترسی به شهر بلقیس
این شهر در نزیدیکی شهر اسفراین قرار دارد به هیمن خاطر اگر قصد دیدار از این مکان را دارید می توانید به این شهر سفر کرده و از این اثر تاریخی نیز دیدار داشته باشید.
شرایط بازدید
برای بازدید از این مکان نیازی به خرید بلیط یا پرداخت هزینه یست ولی بهتر است در طول روز و در روشنایی به دیدن آن بروید.
دیدگاهتان را بنویسید