رباط ماهی؛ معرفی + راه های دسترسی

کاروانسراها یکی از اماکن پر کاربرد در دوران گذشته هستند، این اماکن یکی از ابداعات ایرانیان در زمان هخامنشیان بودند. در ابتدا از این مکان ها برای استراحت چاپارهایی، که در سرزمین ایران کار پست را انجام می دادند، در نظر گرفته شده بود، ولی به مرور و با گذشت زمان از آنها به عنوان مرکزی برای استراحت مسافران نیز استفاده شد.

این بناها در طول دوران دست خوش تغییراتی زیادی گشتند و در هر برحه ای از تاریخ معماری آنها رو به پیشرفت رفت. زمان صفویان ساختار آنها آخرین تغییرات خود را به چشم دید؛ بعد از این زمان بود که دیگر تغییرات چشم گیری در آنها رخ نداد و کاروانسراهایی که بعد از این دوران نیز ساخته شدند به سبک معماری صفویه بنا شده اند.

مصالحی که در ساخت آنها استفاده می شد بنابر منطقه ای بود که بنا در آن ساخته می شد. کاروانسرای ماهی که در شهرستان سرخس و استان خراسان رضوی قرار دارد موضوع این بخش از مجله مستر بلیط است، پس برای دانستن اطلاعات بیشتری در این باره با ما همراه باشید.

معرفی رباط ماهی

رباط ماهی کاروانسرایی منتسب به سده های پنجم و ششم بر سر راه مسیر کهن نیشابور به سرخس است. این بنای تاریخی که اکنون ویران شده است، بین رباط سنگ بست و رباط شرف در کرانه شمالی کشف رود واقع است. برخی از محققین قدمت آن را به دوران نخست اسلام و قدیمی ترین کاروانسراهای پا برجا در ایران می دانند. رباط ماهی در سال 1354 به شماره 1223 در فهرست آثار ملی ثبت شد. این بنا علاوه بر اهمیت تاریخی، در فرهنگ عامه مردم نیز جایگاه ویژه ای دارد.

در متون پیش از دوره قاجار، نام رباط ماهی دست کم یکبار در قرن هشتم در نزهه القلوب حمدالله مستوفی، در ذکر منازل راه نیشابور به سرخس آمده است. اعتماد السلطنه نیز در اواخر دوره قاجار، در 1295 در ذکر جنگی میان قشون حکومتی و ترکمنان یاغی در حوالی مشهد از این بنا نام برده است.

به نظر پیرنیا و افسر، سازنده اولیه بنای این محوطه ابوالحسن محمد بن حسن ماه بوده است و رباط را به خاطر اینکه مربوط به این شخص می شود ماهی نامیده اند، البته گفته می شود این فرد سازنده بنای دیگر در قسمت شرق رباط ماهی است که از بنای مذکور چیزی باقی نمانده است.

گدار اعتقاد دارد که این بنا نیز مانند رباط شرف در حمله غزها آسیب دیده و ترکان خاتون، همسر سلطان سنجر، آن را ترمیم کرده است. به گفته رکن الدوله، مردم عوام، بانی رباط ماهی را یکی از خواهران گوهر شاد، همسر شاهرخ تیموری، به نام ماهی و بانی پل کشف رود (پل خاتون) را خواهر دیگر وی، خاتون، می دانند. با اینکه در کتیبه های این بناها نام بانی را نیافته اند، نشانه ها حاکی از آن است که کارفرمایان آنها از قدرتمندترین اشخاص در ساختار سیاسی آن زمان بوده اند.

کیفیت ساخت و تزئینات نفیس رباط ماهی نشان می دهد که این بنا نیز مانند رباط شرف هم زمان دارای دو عملکرد کاروانسرا و کاخ بوده است. از این رو، می توان راه میان این دو را، که بخشی از راه کهن نیشابور به مرو است، نوعی راه شاهی دانست. در فاصله میان این دو بنا نیز طاقی با نام طاق دو برار قرار دارد که این احتمال را قوت می بخشد.

ساختار و معماری رباط ماهی

نقشه بنای رباط، چهارگوشی با چهار برج گرد در چهار طرف و سه برج بر دیوارهای شمالی، شرقی و غربی است. سردر، که در قسمت جنوبی بنا قرار دارد، در میان دو برج گرد عظیم واقع شده است.

نمای این برج ها پوشیده از نوعی آجر کاری مرکب از جفت آجرهای خفته و قوس سردر از دو ستون کوچک هشت بر ایجاد شده است، که آجرکاری آن شبیه به طرح آجرکاری نمای برجهاست، همچنین بالا سردر، شاه نشینی وجود داشته است. فضای درونی بنا به صورت حیاط مرکزی و شامل حیاطی مربع شکل است که اطراف آن را چهار ایوان و حجره های گوناگونی احاطه کرده اند و در پشت حجره ها، اصطبل ها قرار دارند.

سردر و ایوان های بنا را با تزئینات آجرکاری و گچ بری و چند نوار کتیبه آراسته اند. کتیبه ها به خط کوفی گلدار نوشته شده اند و زمینه آنها را با نقوش اسلیمی پر کرده اند. نقوش این کتیبه ها، با ساقه موج داری که بر زمینه نوار کتیبه می گردد، آن چنان همانند نقوش کتیبه های رباط شرف است که می توان آنها را کار یک گروه استاد کار و مانند رباط شرف از اوایل قرن ششم دانست.

علاوه بر آثار بنایی کهن تر که در شرق رباط وجود دارد، آثار دیگری نیز پیرامون این رباط دیده می شود. بر تپه ای مشرف بر رباط و راه، برجی قرار دارد که گویا برج نگهبانی و علامت راه بوده است. در نزدیکی رباط نیز آثاری از یک آب انبار بزرگ قابل تشخیص است.

راه های دسترسی به رباط ماهی

برای اینکه به دیدن این رباط بروید باید به سمت سرخس حرکت کنید، زیرا این بنا در جاده مشهد به سرخس قرار دارد. پیشنهاد ما به شما استفاده از خودرو شخصی برای این کار است.

شرایط بازدید

بازدید از این مکان به صورت رایگان انجام می شود، و نیازی به پرداخت هزینه ندارد. بهتر است در طول روز به دیدن آن بروید. در حین حال می توانید از رباط شرف که در این مسیر قرار دارد نیز دیدار کنید.