بازار زنجان؛ معرفی+راه های دسترسی

فضای شهری در دوره ی قبل از مدرنیسم دارای عناصر ثابتی بوده است که ساختار و استخوان بندی شهرهای سنتی را تشکیل می دادند. این عناصر مانند ارگ، برج و بارو، حصار و درواز ه ها، بازار و … فضاهایی بودند که به نوعی با زندگی و معیشت مردم به صورت روزانه گره خورده بودند. از میان فضاهای موجود، فضاهای عمومی به عنوان ویترین حاکمیت این اندیشه ها از اهمیت بالایی برخوردارند.

فضاهای تجاری مانند مراکز خرید، بازار، پاساژ، خیابان های خرید و … جزء فضاهای عمومی محسوب می شوند که نتیجه تغییرات و تحولات منبعث از این موضوع ها هستند. بازار یکی از ارکان اصلی چه در جامعه امروزی و چه در گذشته است. امور اقتصادی در هر جامعه ای بر گرفته از بازارها است. در گذشته حتی بیشتر از امروز بازار ها مورد توجه بوده اند و از اهمیت فوق العاده ای برخوردار بودند. با شکل گیری هر بازار در شهرهای مختلف توسعه و آبادانی نیز در اطراف ها آنها بوجود می آمده است.

این موضوع سبب شده بود که بازار ها اکثرا در مرکز شهر قرار بگیرند. بازارهای سنتی هر شهری یکی از مهم ترین جاذبه های گردشگری آن شهر محسوب می شوند که گردشگران بسیاری به بازدید از آن ها می روند. در استان زنجان نیز جاذبه های گردشگری و اماکن تاریخی متعددی وجود دارد که بازار زنجان یکی از آن ها است. این بازار سنتی که در بافت قدیمی شهر واقع شده از آثار به جای مانده از دوره قاجاریه و بسیار زیبا است.

در طول تاریخ بازارهای سنتی ایران با مجموع های وسیع از کاربری ها و بناهای جنبی، مرکز جنب و جوش شهرها و تعاملات اجتماعی بودند. در این بازارها علاوه بر انجام معاملات اقتصادی، بسیاری از رویدادهای اجتماعی، مذهبی و حتی سیاسی نیز رخ می داد. بازار مهمترین محور ارتباطی و فضای شهری در شهرهای تاریخی ایرانی درگذشته به شمار می آمده است.

بازار همانند سایر پدیده ها در ابتدا فرم و عملکرد ساده ای داشته، لیکن به تدریج بر اساس نیازهای مکانی و زمانی تغییراتی به خود گرفته است. به تدریج با ورود مدرنیسم به ایران، مراکز تاریخی و بافت های ارزشمند شهرها تخلیه شده اند و این مراکز رو به افول نهاد و این امر سبب کاهش و زوال بازارهای سنتی ایرانی نیز گردید. به نظر می رسد در این بازارها به دلیل وجود کاربری های مختلف و ویژگی های خاص معماری، محیطی چند حسی شکل گرفته که بر ایجاد حس تعلق در این فضا تأثیر گذاشته است، تعلقی که امروز در پاساژهای معاصر اثری از آن وجود ندارد.

معرفی بازار زنجان

یکی از اجزای اصلی و کلیدی فضای شهرهای ایرانی- اسلامی بازارها بوده اند که از دیرباز حیاتشان در حیات اجتماعی و اقتصادی شهرهای ایرانی-اسلامی بسیار تأثیر گذار بوده است. یکی از این مکان ها بازار سنتی زنجان می باشد که به عنوان بزرگترین بازار ایران و جهان شناخته می شود و در زمان قاجارها ساخته شده است. بازار سنتی زنجان در سال 1205 هجری قمری ساخته شد.

در آن زمان آقا محمد خان قاجار در ایران حکومت می کرد. ساخت بازار تا زمان حکومت فتحعلی شاه قاجار یعنی سال 1213 هجری قمری به طول انجامید. پس از ساخت این بازار در اطراف آن به مرور زمان بناهای متعددی ساخته شد که از جمله آن ها می توان به مسجد، کاروانسرا، گرمابه، راسته ها و … اشاره نمود. ساخت این اماکن موجب شد که بازار زنجان مجموعه ای کامل شود و به یکی از پر تردد ترین مناطق شهر تبدیل گردد. این بازار از راسته ها، سراها، حمام و مساجد گوناگونی تشکیل شده است که در سال 1324 به این مجموعه اضافه شده اند.

این بازار به دو قست غربی و شرقی تقسیم می شود. در مجله مستر بلیط سعی شده است در مورد آثار تاریخی کشورمان اطلاعاتی گردآوری در اختیار شما قرار بدهیم. زمینی که این مجموعه  در آن ساخته شده دارای مساحتی معادل 15 هکتار می باشد که از این میزان 5 هکتار مختص فعالیت های اقتصادی، یک هکتار به اماکن عام المنفعه، 7 هکتار مختص سکونت و 2 هکتار مختص شبکه ارتباطی است.

از زمان های گذشته تا کنون مجموعه بازار، محلی بود که افراد با افکار اجتماعی مختلف در آن جمع می شدند و در رفت و آمد بودند به همین علت مجموعه بازار نقش مهمی در حفظ آداب و رسوم ملی و مذهبی زنجان دارد. امروزه این مجموعه یکی از مهم ترین جاذبه های گردشگری شهر زنجان محسوب می شود.

تاریخچه بازار زنجان

ساخت این بازار به زمان آغا محمد خان قاجار بر می‌گردد که در سال 1205 آغاز و در سال 1213 در زمان فتحعلی شاه به پایان رسید. دیگر بناهای موجود در این مجموعه در سال های بعد و طی چندین مرتبه به این مجموعه اضافه شده است. بازار زنجان در شبکه سنتی شهر واقع شده است و از دو بخش مانند بازارچه یا بخش بالایی و بخش «بازارچه پائین»  تشکیل شده است.

شاهزاده روسی، آلیکسیس سلتیکوف در سال 1216 هجری از این بازار بازدید کرد. در بازار پایین علاوه بر کالاهای محلی، کالاهایی از روستاهای اطراف نیز فروخته می شد.امروزه از این بخش به عنوان انبار کالاهای صادراتی استفاده می شود. دو عدد از کاروانسراها یا مسافرخانه های محلی و قدیمی این بازار سرای ملک و سرای گلشن است که در سال 1345 هجری تعمیر و نوسازی شده است.

دو مسجد نیز بخشی از این مجموعه است که به مسجد آقا شیخ فیاض و مسجد میرزا معروف است. دو حمام عمومی نیز در اینجا با نام های بلوری و معینی وجود دارد. بخش بالائی از بازارهای قیصریه و بازارهای حجت الاسلام، امامزاده و عبدالعلی بیگ بازار تشکیل شده است.

راسته ها و معماری بازار

بازار زنجان دارای سبک معماری بی نظیری است و همانند سایر بناهای دوره قاجاریه زیبایی خیره کننده ای دارد. به همین دلیل از آن به عنوان یک مرکز تجاری، فرهنگی و تاریخی در شهر زنجان یاد می کنند که سالانه گردشگران بسیاری به بازدید از آن می روند. راسته ها، مساجد، کاروانسراها، چهار سوق ها و … بازار به بهترین شکل ممکن بر اساس معماری قاجاریه طراحی و پیاده سازی شده اند.

طاق ها، قوس های هلالی، جناغی، آجر چینی های زیبا، اشکال مختلف هندسی خفته، حصیری، راسته، کاش های رنگارنگ، طاق نماها و ستون های خاص و به طور کلی تمامی تزئیناتی که در ساخت این مجموعه بازار به کار رفته موجب شده است که به یکی از زیبا ترین بناهای دوره قاجاریه تبدیل شود. بازار زنجان از جمله بناهای تاریخی است که نام آن در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

بازار زنجان به هشت راسته تقسیم شده است که هرکدام مربوط به صنفی خاص می باشد مانند زرگرها، بزازها، کفاش‌ها، سراج‌ها، کلاه‌دوزها، صندوق‌سازها، رنگرزها، میوه فروش‌ها و جگرپزها. پنج مسجد در اینجا با نام مسجد چهل ستون قرار دارد، مسجد آقا سید فتح الله، مسجد جامع، مسجد ملار و مسجد حجت الاسلام والمسلمین. این مجموعه در کل دارای 940 مغازه است. با توجه به تغییر شرایط آب و هوایی در شهر زنجان، سقف این بازار به گونه ای طراحی شده است که تغییرات آب و هوایی در خارج از آن، در داخل سازه مذکور نفوذ نکند.

مسجد چهل ستون بازار

این مسجد در ضلع شرقی و بخش بالای بازار واقع شده است که یکی از حوضه های علمیه معروف در زمان قاجار نیز بوده است. این مسجد دارای شبستان های بزرگی است که طاق آن بر روی 32 ستون قرار دارد.  محراب این مسجد با رسمی بندی و کاشی معقلی (کاشي معقلي به نوعي کاشي مزين به خطوط کوفي بنايي گفته مي شود که براي تزئين سطوح مختلف در معماري سنتي استفاده مي شود) آرایش شده و ازاره‌های آن نیز مزین به کاشی هایی با طرح‌های گل و بوته (طرح گلدانی) است که متأثر از مکتب کاشی کاری دوران قاجار است.

بازار قیصریه

بازار قیصریه به بازار هائی گفته می شود که به دستور پادشاهان ایجاد شده است و در آنها کالاهای گران قیمت به فروش می رفته است. بازار قیصریه زنجان نیز به دستور یکی از پادشاهان قاجار ساخته شده است که در آن مغازه های طلافروشی مستقر هستند و در کنار مسجد جامع زنجان قرار دارد و یکی از درهای مسجد به سمت این بازار باز می شود.

برای سفر به زنجان و بازدید از اماکن تاریخی آن فقط کافی است بلیط قطار زنجان را از مستر بلیط و به صورت آنلاین تهیه کنید.

سراهای بازار

سراها یا کاروانسرا ها محلی برای بازرگانانی بوده است که از شهر های دیگر برای داد و ستد به این محل می آمدند و برای مدتی که در شهر بودند می توانستند در این مکان به استراحت بپردازند، همچنین محل اصلی تجارتخانه ها نیز به حساب می آمدند. سراهای ملک، حاج شعبان، حاج فتح ا…،حاج جواد، نهالی، شاطرعلی، حاج رحمان قربانی، حاج کلبعلی، حاج شامی، بالا و پائین از جمله سراهای بازار زنجان هستند.

سرای ملک

از بناهای تاریخی موجود در بازار پایین زنجان می توان به سرای ملک اشاره نمود که دارای مساحتی حدود 82.2811 متر مربع است. این بنا دارای حیاط، سه دالان ورودی، دالانی عمود بر دالان ورودی جنوبی و به طور کلی ساختمانی یک طبقه است. سرای ملک نیز همانند اکثر سراها دارای رواق است که در حال حاضر این رواق ها از بین رفته و فضای آن به مغازه ها افزوده شده است. حیاط آن دارای پلانی مربع شکل به همراه چهار ایوان و بیست هجره چهار طرف آن ساخته شده است. ایوان شمالی سرا مرتفع تر از سایر ایوان های بنا است.

سرای ملک در بخش شمالی راسته بازار پایین واقع شده است و از بناهای نزدیک به آن می توان به سرای گلشن و حمام حاجی داداش اشاره نمود. سرای ملک 5 ورودی دارد که ورودی اصلی آن در راسته بازار پایین است و چهار درب دیگر در راسته های فرعی هستند. هم اکنون سرای ملک محل بازار صنایع دستی زنجان است.

میادین

در زمان گذشته کاروانسراهایی در نزدیکی دروازه های شهر احداث می کردند تا کاروانیان مسافر و تاجر بتوانند جهت استراحت از آن ها استفاده نمایند. در فاصله کمی از کاروانسرها میدان هایی در داخل یا خارج شهر می ساختند که مبادلات تجاری در آن ها انجام می شد.

این میادین شرایطی را فراهم نموده بودند تا روستاییان، بازرگانان و فروشنده های دوره گرد بتوانند به راحتی به خرید و فروش کالاها بپردازند. میدان های آهنگران و ورکچی ها که در شرق و غرب بازار زنجان وجود دارند نیز نشانگر اهمیت این فضاها در گذشته هستند که همچنان پابرجا هستند.

حمام حاجی داداش

از دیگر بناهای تاریخی ارزشمند موجود در مجموعه بازار می توان به حمام حاجی داداش اشاره نمود که امروزه تغییر کاربری پیدا کرده است. در حال حاضر این بنا به یک سفره خانه سنتی تبدیل شده که دارای فضایی بسیار دنج و آرامش بخش است. قدمت این حمام به 150-200 سال پیش باز می گردد و با وجود آنکه به یک سفره خانه تغییر کاربردی پیدا کرده و همچنان بافت قدیمی و اصلی آن محفوظ و بسیار زیبا است.

حمام حاجی داداش به عنوان تنها حمام سنگی زنجان دارای گنبدی است که بر روی چهار ستون سنگی قرار دارد و تراش کاری های به کار رفته بر روی آن ها می تواند نظر هر بیننده ای را به خود جلب نماید. این اثر ارزشمند تاریخی توسط معماری به نام حاجی داداش در مرکز بازار سنتی زنجان ساخته شده و به همین دلیل به همان نام شهرت یافته است. حمام حاجی داداش در مقابل مسجد آیت الله قائمی قرار دارد.

راه های دسترسی به بازار

برای رسیدن به این بازار باید خود را به میدان انقلاب و خیابان عاصم زنجان برسانید. این کار را می توانید با استفاده از وسایل نقلیه عمومی همچون تاکسی و اتوبوس نیز انجام دهید و خود را به این خیابان برسانید.

بازدید از بازار زنجان

بازدید از این بازار به صوت رایگان بوده ولی اگر تمایل داشته باشید می توانید از این بازار صنایع دستی و سوغاتی های این شهر را تهیه کنید. اگر دوست دارید که در بین بازدیدتان چیزی میل کنید می توانید از رستوران هائی که در اطراف و یا داخل آن وجود دارد استفاده کنید.