قلعه بزی؛ معرفی + راه های دسترسی

قلعه بزی کجاست؟ دو چیز را عامل اصلی شکوفائی بشری دانسته اند، آب و اعتدال هوا. از این دو بگذریم، می توانیم از کوهستان هم به عنوان عاملی یاری دهنده یاد کنیم. فلات ایران در گذشته ای دور از منابع آب بسیاری برخوردار بوده است.

آب برای موجوداتی که در کنار آن زندگی می کردند، منبع خیر و برکت بود. با عقب نشینی دریاها و دریاچه ها، مردمی که در کوه ها و غارها می زیستند، ناچار شدند پناهگاه های دیرین خود را ترک کنند و به دامنه ها و دشت ها بروند و برای خودشان سرپناهی با دست بسازند.

در این قسمت از مجله مستر بلیط به سراغ منطقه ای می رویم که روزی مرکز زندگی صاحبان نخستین فلات ایران بوده، مجموعه قلعه بزی در شهر مبارکه که غارهای آن روزی ماوای گذشتگان ما بوده است.

معرفی قلعه بزی

قلعه بزی مجموعه ای از غارها و پنگاه هایی است که ردپایی از انسان نئوندرتال در آنها یافت شده است و قدمت آن را به انسان های نخستین می رساند. مجموعـه غـار و پناهگاه هـاي قلعه بـزي در جنوب غربـی اصفهـان، در حوضـه رودخانـه زاینـده رود واقع شــده و دارای بقایــای مهمــی از اســتقرارهای اواخــر دوره پارینه ســنگی میانــی اســت کــه از سـال 1382 ه.ش تاکنـون مـورد بررسـی و پژوهـش بـوده اسـت.

طی تحقیقاتی که در سال های 1384 تا 1386 در این منطقه صورت گرفت مشخص شد قدمت این مکان به 42 هزار سال پیش یعنی دوران پارینه سنگی بر می گردد و انسان هائی بودند که در این دوران در آنجا زندگی می کردند. بخش های مختلف این مجموعه مشرف بر دامنه ای با شیب تنـد و صخره ای هستند و بین250-150 متر بالاتر از سطح دشت واقع شده اند.

ایــن مکان هــا در محــدوده ای بــه طــول 130 متر واقع شده و دهانـه آن ها، خصوصا غار قلعه بزي 2، داراي چشم اندازی مرتفع و وسيع، مشرف به دشت و رودخانـه زاينـده رود است.

رودخانه زاینده رود مهم ترین منبـع آب دائمی ایـن منطقه محسوب می شود که از ارتفاعات کوهرنگ در چهارمحال و بختیاری سرچشمه گرفتـه و پس از طی مسیری 160 کیلومتـری از میـان دره های کم عرض، در فاصله حدود 8 کیلومتری جنوب غربی قلعه بزي وارد دشت حسن آباد و مبارکــه می شود و پس از رسیدن به دامنـه کوه قلعه بــزي از منتهی الیه جوب شرقی آن دور زده و در جهت شمال به سمت اصفهان جاری می شود.

یافته های کاوش های قلعه بزی

طی این کاوشهـا مجموعه هایی از بقایای جانوری، دست تراش های سنگی، بقایای گیاهی، رسوب و نمونه های سال‌یابی برداشت شد. مجموعــه دست تراش های سنگی قلعه بزی دارای ویژگی های فناوری و گونه شناسی صنعت موستری است که شباهت زیادی بــه موســتری زاگــرس دارد.

ابزارها، درصد بالایی از مجموعــه دست تراش های سنگی را در بر می گیرند که شامل انواع خراشنده جانبی، خصوصــا خراشــنده یک جانبــی و همچنیــن تیــزه و کنگره دار، دندانه دار هستند.

ويژگی منحصر به فــرد صنعــت پارینه ســنگی ميانی قلعه بـزی، خصوصـا در پنـاهگاه قلعه بـزی 3، وجود ابزارهـای دورویه، شـامل تیزه های برگی شكل و دیگر فرم های دارای تراش دورویه است كه برای نخستين بار در صنایع پارینه سنگی میانی ايران گزارش شده است. بررسی ریز ساییدگی در لبه برخی از ابزارها دو رویه و یک رویه نشان دهنده دسته گذاری و برش گوشت (قصابی) توسط این ابزارها است.

بقایای جانوری در قلعه بزی 2 به خوبی حفظ شده اند و شامل سه گروه سم داران بزرگ جثه (اسب سانان، گاو وحشی و کرگدن)، سم داران میان جثه (گوزن و گراز) و برش ابزار سنگی بر سطح این استخوان ها مدارک مشخصی از نقش انسان در انباشت سم داران کوچک جثه (بز و میش وحشی، آهـو) هستند. آثار شکستگی، سوختگی و اثر این بقایای جانوری در قلعه بزی است.

بخش های مختلف قلعه بزی

کوه قلعه بزی تا پیش از شناسایی آثار پارینه سنگی در آن، بیشتر به واسطه وجود بقایای چندسازه بر ستیغ شرقی آن موسوم به قلعه خان لنجان شناخته می شد. بر اساس پژوهش های انجام شده در این منطقه، این بنا مربوط به دوره های ساسانی می شود.

قلعه خان

این قلعه، در دوره ساسانی به دلیل اینکه اصفهان یا جی باستان در نواحی مرکزی فلات ایران و در مسیر راه های ارتباطی مهمی نظیر ایالت فارس قرار داشت، به عنوان قلعه ای نظامی جهت تمرکز و تجمع سپاهیان مناطق جنوبی کشور در نظر گرفته شد.

در این دوره به منظور دفاع از اصفهان علاوه بر حصار شهری، قلل کوه ها نیز به قلعه ها و استحکاماتی مجهز بود و به نظر می رسد قلعه خان از جمله قلاع کوهستانی محسوب می شد که علاوه بر مناطق استراتژیک جنوب اصفهان و شاه راهای باستای آن، بر جلگه حاصل خیز لنجانات، اشراف و نظارت داشته است. زیرا این منطقه به دلیل نزدیکی به زاینده رود دارای خاک مناسب برای کشاورزی و بسیار مورد توجه بوده است.

از زمان ورود اسلام به ایران در مورد این قلعه اطلاعات چندانی وجود ندارد. این قلعه دارای مساحتی برابر با 9260 متر مربع است که به اقتضای برش طبیعی کوه و در سه ارتفاع مختلف که بین 1720 تا 1875 متر از سطح دریا متغیر است، ساخته شده است. با توجه به شرایط، استحکامات قلعه خان، از یک قلعه کوچک در پائین کوه، یک قلعه مرکزی و نیز یک ارگ بلند در مرتفع ترین نقطه کوه تشکیل شده است.

قلعه اول در منتهی الیه شرقی کوه قلعه بزی و در پست ترین قسمت آن ساخته شده است. این دژ کوچک مساحتی حدود 1671 متر مربع بر نواحی شرقی کوه قلعه بزی و زمین های حاشیه رودخانه زاینده رود مشرف و مسلط است و با اختلاف ارتفاع حدود 90 متر از سطح زمین های اطراف خود، به راحتی قابل دسترس است.

مسیر ورودی قلعه در شمال غربی آن قرار دارد و باشیب ملایمی به دروازه ورودی منتهی می شود. در سمت شمالی آن نیز بقایای یک بنای خشتی به چشم می خورد به منظور ایجاد امنیت و عدم ورود دشمن از سمت شمالی ساخته شده است.

قلعه دوم با مساحتی حدود 6192 متر مربع، شامل مجموعه گسترده ای از آثار و استحکامات نظامی است که در ارتفاعات مختلفی بین 1790 تا 1820 متر از سطح دریا بنا شده است. در این قسمت شرایط طبیعی کوه فضای مسطح و نسبتا وسیعی را در اختیار سازندگان قلعه قرار داده است.

ورودی قلعه که در حقیقت راه دسترسی به قلعه سوم نیز به حساب می آید، در سمت جنوبی کوه واقع شده است که پس از طی مسیری با عبور از یک سازه سنگی به ابعاد 6 در 12 متر، به سمت شرق انحراف پیدا می کند.

این سازه که از لاشه سنگ و ملاط ساخته شده دارای دیواره هایی با ضخامت حدود یک متر و چندیدن لایه پوشش است که احتمالا به منظور مراقبت از این راه و کنترل ورود و خروج قلعه ایجاد شده است. این مسیر در نهایت به دروازه و ساختمان قلعه دوم می رسد که شیب تند کوه، دسترسی به آن را تا حدی مشکل کرده است.

قلعه سوم در اصل نوعی ارگ کوچک و در عین حال دست ناپذیر است که در ارتفاع 1870 متری و در فضایی محدود بنا شده است. ارگ، آخرین نقطه مقاومت و بخش اصلی دژهای کوهستانی است که در بلندترین و مناسب ترین نقطه کوه ساخته شده و معمولا محل سکونت فرمانده دژ بوده است؛ زیرا این بخش از قلاع، به دلیل ارتفاع زیاد و موقعیت ممتاز خود بر دورترین گذرگاه ها و دشت های اطراف و بیشترین سطح قلعه نظارت و اشراف داشت.

بخش سوم نیز دارای چنین موقعیتی است که بر ستیغ کوه و در جهت شمال غربی به جنوب شرقی بنا گردید. نواحی شمالی و جنوبی این قله دارای پرتگاه هایی به صورت کاملا عمودی است. ورود به قلعه سوم از سمت شرق و از طریق قلعه دوم امکان پذیر است که توسط دروازه ای با ابعاد 7.5 در 5.5 متر محافظت می شد.

این دروازه از لاشه سنگ ساخته شده و دارای لایه های متعدد است. در مرتفع ترین قسمت این قلعه بنایی به ابعاد 10 در 5.25 متر ساخته شده است که تقریبا بر سرتا سر مناطق جنوبی کوه مسلط است. این بنا به صورت یک برج مستطیل شکل با ارتفاع حدود 3 متر و دیوارهایی با قطر 1 متر است که از سنگ و ملاط محکمی تشکیل شده است.

علاوه بر سازه هایی که شرح آنها برای شما آورده شد، در این کوه غارهایی وجود دارد که اثراتی از زندگی انسان های ایران کهن در آن ها یافت شده است، که دیرینگی آنها به دوران 200 هزار سال پیش بر می گردد. در ادامه خصوصیاتی از این غارها را برای شما شرح می دهیم.

برای سفر به مبارکه می توانید بلیط اتوبوس مبارکه را از مستر بلیط و به راحتی و آسانی تهیه کنید، همراه با این موضوع می توانید از مزایایی که خرید آنلاین برای شا به همراه دارد نیز بهره مند شوید و سفری شاد و لذت بخش داسته باشید.

غار قلعه بزی 1

این غار نسبت به دو غار دیگر کوچک تر و در ارتفاع پایین تری نیز قرار دارد. در این غار تنها مجموعه كوچكی از دست ساخته های سنگي و بقاياي جانـوري مربوط بــه دوره پارینه سنگی ميانی به دست آمده است.

غار قلعه بزی 2

اين غار كــه بزرگترین و مرتفع ترين مکان مجموعه قلعه بزي است، با دهانه ای بــه سمت جنــوب، مشرف بر دامنه ای پرشیب و صخره ای و در نزدیکی ستیغ کوه قـرار دارد. ارتفـاع غار از سطح دریا حدود 1900 متر و از سطح دشت حدود 250 متر است.

غار 35 متر عمق دارد و عرض دهانه 15 متر و ارتفاع تقريبی دهانه 16 متر است. بخش بیشتر كف غار، خصوصا در انتها، صخره ای و بدون نهشته (هرنوع مادۀ موجود در زمین سست یا سخت که براثر فرایند یا عاملی طبیعی انباشته شده باشد) است که شيب بسیار تندی به سمت بالا و انتهای غار دارد.

نهشته های باستان شناختی در بخـش جلويـی غار واقع شده اند كــه سطح آنها را تخته سنگ های آواری بزرگ پوشانده و در نتیجـه امكان دسترسی بـه رسوبات را تقریبـا ناممکن ساخته اند. مساحت بخش رسـوبی كف غار كه نسبتا همـوار است، در حدود 85 متر مربـع بـوده کـه تنهـا بخش کوچکی از آن در دهانـه غار فاقد آوار سنگی است.

این بخش از کف غار به علت وجود چاله های متعدد به جای مانده از حفاران غیرمجاز و همچنیـن فعالیـت جانورانی چون جوجه تیغی به هم ریخته است. با توجه به نتایج سال‌یابی ها، نهشته های پارینه سنگی میانی کاوش شده بیـن 40 تـا 50 هزار سال پیش (سال رادیو کربنی) تشکیل شده است که با اواخر این دوره در ایران و غرب آسیا هم زمان است.

غار قلعه بزی 3

پناهگاه كوچك قلعه بزی 3 در حدود 110 متری جنوب غار قلعه بزی 2 واقع شده و عـرض دهانه آن 3 متر، عمق آن 5 متر و گستره كف آن نزدیک به 8 مترمربع اسـت. سقف آن در محل خط آبريز دو متـر بلندی دارد كـه به سمت انتهای پناهگاه از ارتفاع آن كاسته می شود.

دهانــه پنــاهگاه در راستای شمال غربی است و مشرف بر دامنه ای صخره ای با شيب تند است که به دهانه پناهگاه قلعه بـزی 1 و دامنه کوه منتهی می شود. ديـواره غربـی دره که در مقابل پناهگاه قرار دارد، باعث شده که ديد پنـاهگاه نسبت به دشت محدود شود.

مجموعه قلعه بزی 3 شامل 196 دست تراش سنگی است که بیش از نود درصد آنها از کاوش به دست آمدند و بقیه در حین تراش دیواره گمانه، در کف پناهگاه و همچنین در رسوبات باقی مانده از حفاران غیرمجاز به دست آمدند.

سطح تعداد کمی از دست تراش ها دارای زنگار ضخیم قرمزرنگی است که معمولا در سطح قلوه سنگ های بستر و کناره رودخانه زاینده رود دیده می شود. آثار حرارت در سطح برخی از نمونه هـا به شکل گودی های کوچک با سطح ناهمـوار دیده می شود که نشان از نزدیکی آنها به اجاق های احتمالی در کف پناهگاه، در زمان استقرار پارینه سـنگی میانی است.

مجموعه بقایای جانوری قلعه بزی 3، شامل 334 قطعه استخوان و دندان است که به چند گروه کلی شامل پستانداران بزرگ جثه و کوچک جثه قابل تقسیم هستند.

راه های دسترسی به قلعه بزی

این منطقه در فاصله 21 کیلومتری از شهر مبارکه و 37 کیلومتری اصفهان قرار دارد. برای رفتن به این منطقه بهترین وسیله، استفاده از خودرو شخصی است.

شرایط بازدید

زمانی که تصمیم به دیدار از این منطقه گرفتید باید نکاتی را مد نظر قرار دهید. اولین نکته این است که از آنجایی که این مکان در بیرون شهر و در یک محیطی طبیعی واقع شده است پس حفاظت از محیط زیست منطقه را از یاد نبرید.

نکته دیگر استفاده از لباس و از کفش مناسب است زیرا برای دیدن قسمت های مختلف آن باید از کوه بالا بروید و نیاز به وسایل مناسب دارید. نکته آخر اینکه بهتر است به همراه کسی که با اصول کوه نوردی آشنا است به این مکان بروید. راهنمای محلی نیز می تواند راه گشا باشد.