کاروانسرای حاج کمال؛ تاریخچه + راه های دسترسی

کاروانسرای حاج کمال کجاست؟ در گذشته های بسیار دور رباط کریم یکی از گذرگاه های رسیدن به جاده ابریشم بوده و در نشست بین المللی که در خصوص جاده ابریشم در زمستان سال 1388 برگزار شد، یکی از موضوعات مورد بحث و چالش، رباط کریم و کاروانسراهای آن بود. عناصر باستانی متعددی در این نقطه از ایران زمین وجود دارد که مورد علاقه اهالی تاریخ و باستان شناسان است.

در کاوش های صورت گرفته طی سال های 1369 تا 1373 توسط باستان شناسان، سی و دو تپه تاریخی در این منطقه پیدا شد که دیرینگی برخی از آنها به هزاره سوم پیش از میلاد هم می رسید. از این جهت عده ای این شهرستان را «سرزمین تپه های باستانی» نام گذاری کرده اند.

در این شهرستان کوچک چندین کاروانسرا با قدمت طولانی و تاریخی وجود دارد از جمله کاروانسرای حاج کمال که با نام های کاروانسرای رباط کریم یا کاروانسرای فتحعلی شاهی نیز شناخته می شود. رباط کریم پیش از این که شهرستان باشد، یکی از دهستان های زیر مجموعه کرج بود.

از سال 59 به بعد به عنوان یک بخش اداره شده و در زمانی که شهرستان شهریار از کرج جدا گردید، رباط کریم هم به یکی از بخش های کرج تبدیل شد. سرانجام در سال 1375 رباط کریم با سه بخش مرکزی، گلستان و بوستان و همچنین 48 روستا با متراژ 304 کیلومتر مربع به یک شهرستان مستقل تغییر رویه داد.

چنانچه تصمیم دارید از این کاروانسرا بازدید کنید، بهتر است با مجله مستر بلیط همراه باشید تا اطلاعات کامل تری در خصوص آن بدست آورید.

تاريخچه کاروانسرای حاج کمال

دیرینگی کاروانسرای حاج کمال با توجه به مستندات و آنگونه که از نام آن پیداست، به سال 1245 هجری قمری یعنی قرن سیزدهم بر می گردد، و در دوران پادشاهی فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است. این کاروانسرا در سی کیلومتری جاده تهران – ساوه و در محله بازارک شهرستان رباط کریم قرار دارد. اهمیت این بنا از حیث تاریخی باعث شد که در تاریخ 1356/10/19 با شماره 1558 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت برسد.

اطلاعات دقیقی در مورد بانی این سازه وجود ندارد، عده ای معتقدند که حاج کمال خواجه حرمسرای فتحعلی شاه بوده و عده ای نیز اعتقاد داشتند که او فردی خیر بوده که این کاروانسرا را بنا و سپس وقف مردم کرده است.

در کتیبه سر در ورودی این سازه اسم «آقا کمال» دیده می شود؛ اما نکته قابل توجه این که این کتیبه بعد از نوسازی های انجام شده در سر در ورودی قرار ندارد و به منظور حفظ امنیت بیشتر به داخل بنا انتقال داده شده است. بنابر شنیده ها از افرادی که به این کاروانسرا می آمدند هزینه ای دریافت نمی شد و حاج کمال آن را وقف کرده بود.

علت نامگذاری کاروانسرا به رباط کریم و فتحعلیشاهی نیز به این خاطر بود که اولاً سازه در رباط کریم قرار داشته، دوماً تاریخ ساخت آن به زمان فتحعلی شاه بر می گردد.

در خصوص مراحل به ثبت رسیدن این بنا باید بگوییم که نخست جز فهرست تاریخی استان مرکزی و شهرستان ساوه بود که اشتباها نام آن را کاروانسرای شاه عباسی ثبت کردند ولی طی نامه نگاری های رئیس اداره ثبت اسناد رباط کریم به وزارت فرهنگ و هنر نام این اثر به حاج کمال تغییر یافت.

پس از گذشت سال ها و در برهه های مختلف زمانی از این کاروانسرا به عنوان پاسگاه ژاندارمری، محل استقرار افراد محلی و همچنین به عنوان یک محیط ورزشی برای ورزشکاران استفاده می شد.

هر بار از این کاروانسرا برای امور مختلفی بهره می بردند، در سال 1379 که تحویل میراث فرهنگی داده شده از آن برای انبار چوب درختان شمشاد استفاده گردید. در نهایت سال 1388 این مکان به منظور بازسازی و مرمت و همچنین تقویت جاذبه های گردشگری به صندوق احیا و بهره ‌برداری از اماکن و بناهای تاریخی – فرهنگی تحویل داده شد.

عملیات محکم سازی، سبک سازی، مرمت بام، مرمت شترخان ها و … همگی تحت نظارت آقای علیرضا حسین ‌آبادی صورت گرفت. نکته جالب توجه در خصوص این کاروانسرا این است که امروزه از این مکان به عنوان اداره میراث فرهنگی شهرستان رباط کریم استفاده می شود.

در اینجا دیگر خبری از کلاس های ورزشی و رفت و آمدهای نابجا نیست بلکه در آن کلاس های هنری، صنایع دستی و همینطور نمایشگاه های هنری برقرار می باشد. اغلب افرادی که در این ناحیه زندگی می کنند مهاجرین افغانستانی و قشر کم درآمد هستند.

نقشه و معرفي بخش هاي مختلف

برای ساخت دو ایوان کاروانسرای حاج کمال رباط کریم از ملاط گچ، گل، آهک و آجر استفاده شده است. متراژ این سازه 3400 متر بوده که زیر بنای آن 2400 متر است.

در ناحیه شمال شرقی به ورودی سازه برخورد می کنید که از جلوخان، سر در ورودی، هشتی و راهرو تشکیل شده است. بین قطب ورودی و قطب بنا تمایز وجود دارد از همین رو قسمت هشتی بنا با سایر قسمت های کاروانسرا ارتباط دارد. با این تفاسیر برعکس دیگر کاروانسراها سردر نسبت به خود سازه چرخش داشته و در راستای قطب حیاط ننشسته است.

درگاه کاروانسرای حاج کمال به خاطر ایوان هایی که در اطرافش دارد و همینطور ایوان های طرف سردر، به یک حیاط روبه روی کاروانسرا شباهت دارد. صحن با طریقه هشت و نیم و ایوانی کاربندی شده که از یک سمت به حجره نگهبان ها و از سمت دیگر به منتهی الیه شمال غربی حیاط راه دارد.

حیاط این بنا مربعی شکل بوده است و در قسمت جنوب و شمال آن دو درگاه و همچنین در پیرامون آن 18 حجره وجود دارد. ایوان جنوبی که به عنوان شاه نشین استفاده می شده، در واقع بزرگترین بخش این کاروانسرا است که قسمتی از آن نیز دو طبقه می باشد و ایوان شمالی که مدخل کاروانسرا آنجا قرار دارد، از دو ناحیه راه پله در آن قرار گرفته که یکی از آنها را اکنون بسته اند و دیگری برای رسیدن به پشت بام است.

در این بنا به طور کلی 24 اتاق وجود دارد که 18 تای آنها در پیرامون حیاط مرکزی قرار گرفته و 2 عدد از آنها  نیز در بخش مدخل هشتی و در نهایت 4 اتاق دیگر در مدخل باراندازها مستقر هستند. به صورت کلی 5 بارانداز که هر کدام پشت اتاق های کاروانسرا قرار دارند، در این مکان ساخته شده است که برای رسیدن به آنها باید از ورودی چهار کنج حیاط گذشت.

از این باراندازها برای نگهداری اسب مسافران استفاده می شد. تزئینات کاروانسرای رباط کریم از: رسمی بندی ها، آجر کاری ها و لچکی های ایوان ها تشکیل شده است. درقسمت فوقانی بدنه بیرونی نیز از تزئینات قطاربندی کمک گرفته اند.

شرايط بازديد

برای رفتن به رباط کریم می توانید از وسایل حمل و نقل عمومی ارزان قیمت استفاده کنید. چنانچه قصد دارید هزینه های سفر را تا حد امکان کاهش دهید بهتر است بلیط اتوبوس رباط کریم را خریداری نمایید که هم هزینه ها را پایین آورده، هم از امنیت بیشتر برخوردار باشید. برای بازدید از کاروانسرای حاج کمال رباط کریم شرایط خاصی وجود ندارد و شما در هر زمان که تمایل داشته باشید می توانید به آن مراجعه نمایید و بازدید از آن رایگان است.

راه های دسترسي به کاروانسرای حاج کمال

برای اینکه از رباط کریم به کاروانسرای حاج کمال برسیم امکانات حمل و نقلی مناسبی همچون خطوط اتوبوس و تاکسی در دسترس است.