حرم امام رضا (ع)؛ تاریخچه + راه های دسترسی

شهر مشهد که به پایتخت مذهبی ایران شهرت دارد یکی از مهم ترین قطب های گردشگری در کشور است. حرم مطهر امام رضا (ع) به عنوان نماد و مهمترین جاذبه گردشگری این شهر هرساله میلیون ها زائر را از سراسر نقاط ایران و جهان به سمت خود جذب می کنند.

زیارت حرم مطهر رضوی و حس و حال ناب آن آرزوی افراد بسیاری است. زیارت حرم امام رضا (ع) در هر فصلی از سال حال و هوا فوق العاده ای دارد، به همین دلیل همیشه مملو از زائر است. اگر می خواهید با بخش های مختلف حرم مقدس امام رضا (ع) بیشتر آشنا شوید تا پایان با مجله مستر بلیط همراه باشید.

تاریخچه حرم امام رضا (ع)

حضرت علی بن موسی الرضا امام هشتم شیعان به دست مامون پسر هارون الرشید خلیفه وقت عباسی در آخرین روز ماه صفر سال 203 هجری قمری به شهادت رسید. محل دفن پیکر مطهر امام رضا (ع) در ابتدا روستا کوچکی به نام سناباد بود که در فاصله کمی از شهر توس قرار داشت. اما به مرور زمان به دلیل برکت وجود امام هشتم شیعان این روستا کوچک به شهری بزرگ تبدیل شد که مشهد الرضا نام گرفت.

امروزه شهر توس در حاشیه مشهد قرار دارد. حرم مطهر امام رضا پس از مسجد الحرام و مسجد النبی یکی از مهم ترین بناهای مذهبی مسلمان محسوب می شود، این حرم مطهر همچنین مهم ترین بنای تاریخی و مذبی کشور جمهوری اسلامی ایران به شمار می رود.

امروزه کلان شهر مشهد با مساحت بالغ بر 351 کیلومتر مربع پایتخت مذهبی کشور نام گرفته و در تمام روزهای سال پذیرای دوست داران و زائران داخلی و خارجی امام رضا (ع) است. حرم امام رضا (ع) در میان مسلمانان و دوست داران آن حضرت به القاب مختلفی مشهور است که از جمله آن ها می توان به بارگاه ملوکتی، مرقد شریف، حرم رضوی، قبله آمال و .. اشاره نمود.

مساحت حرم امام رضا (ع)

حرم رضوی به عنوان با شکوه ترین و محبوب ترین مکان زیارتی و دیدنی در کل ایران دل عاشقان بسیاری را بی قرار خود نموده که آرزو دارند هر چه سریعتر به زیارت حرم امام هشتم شیعان بروند. آستان مقدس رضوی تنها به آرامگاه امام رضا (ع) محدود نمی شود و دارای بخش ها و ساختمان های متعددی است که آن را به مجموعه ای جهان شمول تبدیل نموده است.

اهمیت تاریخی و ارزش معنوی ویژه ای که این بارگاه ملکوتی دارد موجب شد که نام آن را در سال 1310 در فهرست آثار ملی ایران ثبت نمایند. تا پیش از انقلاب حرم امام رضا تنها دارای دو صحن بود اما با پیروزی انقلاب اسلامی این مکان مقدس روز به روز توسعه یافت و بخش های مختلفی به آن افزودند. به طوری که امروزه مساحت قسمت های زیارتی و غیر زیارتی حرم مطهر رضوی بالغ بر یک میلیون متر مربع و ظرفیت آن بیش از 700 هزار نفر است.

نقشه و معرفی بخش های مختلف

حرم مطهر امام رضا که محل دفن امام هشتم شیعیان است در طی تاریخ بارها مورد تغییر و توسعه قرار گرفته و از بخش های مختلفی تشکیل شده است که از جمله آن ها می توان به حرم، گنبد، صحن ها، گلدسته ها، رواق ها، ایوان ها و … اشاره نمود که در زیر به طور کامل به معرفی آن ها می پردازیم.

گنبد طلا و گلدسته های حرم رضوی

برای نخستین بار گنبدهای حرم امام رضا (ع) در دوره سلجوقیه ساخته شدند و بیش از هزار سال است که از عمر آن ها می گذرد. به عقیده برخی از افراد گنبد ها نمادی از سر انسان هستند و گلدسته ها نیز نشان دهنده حالت تمنا رو به عرش بلند شده اند.

این در حالی است که عده ای دیگر براین باوراند گنبد ها و گلدسته ها به منظور قبله یابی ساخته شده و مورد استفاده قرار می گیرند. جدا از باورهای مذهبی و اعتقاداتی که در مورد آن ها وجود دارد اهمیت تاریخی گنبد و گلدسته های بارگاه ملکوتی موجب ارزشمندی آن ها شده و زیبایی خاصی به فضای آن بخشیده است.

گنبد طلا

گنبد طلای مشهور حرم امام رضا (ع) که نظر زائران بسیاری را به خود جلب نموده و بسیار زیبا است دارای دو بخش داخلی و خارجی می باشد. بخش داخلی گنبد «خود» و بخش خارجی آن «آهیانه» نام دارد. سقف روضه منوره در واقع همان بخش داخلی گنبد است که ساختاری طلایی آن را پوشش داده که قبه نام دارد. نخستین قبه مرقد در بقعه هارونی به دستور مامون برای پدرش ساخته شد.

البته برخی از مورخان بر این باوراند که این بقعه و قبه از قبل در باغ حمید بن قحطبه موجود بود و مامون تنها دستور دفن پدرش را در آن صادر نمود و در هنگام شهادت امام رضا (ع) نیز دستور داد که در این مکان به خاک سپرده شود. به دلیل حوادثی که در شهر خراسان در قرن چهارم رخ داد قبه کاملا از بین رفت تا اینکه سلطان محمود غزنوی دستور ساخت قبه ای جدید را صادر نمود.

در قرن ششم هجری مصادف با زمان حکومت سلجوقیان قبه بار دیگر مورد مرمت و باز سازی قرار گرفت و گنبدی به عنوان سقف روضه منوره بر روی آن احداث شد. این گنبد زیبا که بیش از هزار سال از عمر آن می گذرد در دوره حکومت شاه طهماسب صفوی طلا کاری شد و موجب گردید که زیبایی خیره کننده آن دو چندان شود.

گنبد طلا حرم رضوی در جریان زلزله مشهد که سال 1084 هجری قمری رخ داد به شدت آسیب دید و مجددا مورد طلا کاری قرار گرفت. علاوه بر این در سال 1291 بار دیگر زلزله ای شدید رخ داد و موجب لرزش و تخریب گنبد طلا و مسجد گوهر شاد شد که دولت پهلوی اقدام به تعمیر آن ها نمود.

خشت هایی که گنبد از آن ها ساخته شده بود خشت هایی گلی بودند که استحکام کافی نداشتند به همین دلیل مسئولین حرم امام رضا ورقه های مسی که دارای روکش طلا بودند را در سال 1358 جایگزین این خشت ها کردند تا استحکام آن ها افزایش یابد.

گلدسته های حرم

گلدسته ها یا مناره ها از مهم ترین بخش های حرم هستند و بارگاه ملکوتی امام رضا (ع) دارای 12 مناره است که 2مناره طلا کاری شده آن در صحن انقلاب اسلامی، 2 مناره در مسجد گوهر شاد، 2منازه با روکش طلا در صحن جمهوری اسلامی، 2مناره در صحن جامع  و 4 مناره در صحن جامع رضوی واقع شده است. در میان تمامی گلدسته های حرم گلدسته های صحن جامع رضوی و صحن انقلاب به دلیل ارتفاع و طراحی بی نظیری که دارند دارای اهمیت ویژه ای هستند و زیبایی آن ها به محض ورود به حرم نظر هر بیننده ای را به خود جلب می کند.

صحن های حرم

حرم مطهر رضوی دارای 9 صحن به نام های صحن آزادی یا نو، صحن انقلاب اسلامی یا عتیق، صحن قدس، صحن جامع رضوی، صحن جمهوری اسلامی، صحن کوثر، صحن غدیر، صحن بعثت و صحن هدایت است. شاید برای تان سوال باشد که صحن ها و بست های حرم چه تفاوتی با یکدیگر دارند؟

منظور از صحن ها همان حیاط های بزرگ حرم است ولی بست قسمت های خاصی از حرم است که در گذشته افراد خارجی و غیر مسلمان حق ورود به آن بخش را نداشتند و مردم برای در امان ماندن از ظلم در این قسمت ها بست می نشستند و این چنین بود که نام بست بر روی این قسمت های حرم باقی ماند. امروزه دیگر بست نشینی در حرم انجام نمی شود.

• صحن آزادی

این صحن که تا قبل از انقلاب صحن نو نام داشت دارای مساحتی معادل 4340 متر مربع است و جزء صحن های بزرگ حرم محسوب می شود. این صحن زیبا به دستور فتحعلی شاه قاجار ساخته شد که در ضلع شرقی حرم قرار گرفته و از سمت غرب به روضه منوره منتهی می شود. در ابتدای ساخت، سقاخانه ای در میان صحن نو ساخته شده بود اما به دلیل حائل شدن میان زائران و ایوان طلا هنگام ورود به صحن شاهان قاجار سقاخانه را تخریب نموده و به جای آن یک حوض که سنگاب سقاخانه در آن قرار دارد ساختند.

این صحن دارای چند ایوان، که زیبا ترین آن ها ایوان طلا ناصری، است که ضلع غربی صحن قرار دارد. ایوان ناصری به واسطه راهرویی کوچک به رواق دار السعاده متصل می گردد. طلا کاری این ایوان، مخصوص بانوان، در زمان ناصر الدین شاه صورت گرفته به همین دلیل به ایوان ناصری شهرت یافته است.

ایوان جنوبی صحن آزادی که ایوان ساعت نام دارد دارای نمایی خاص و ساعتی که بر روی آن نصب شده زیبایی دو چندانی به آن بخشیده است. در گذشته صدای ساعت این ایوان در نقاط مختلف شهر مشهد به گوش می رسد اما امروزه با توسعه و گسترش این شهر این اتاق نمی افتد. ساعت موجود در این صحن هدیه ای زیبا از مظفر الدین شاه است.

از دیگر ایوان های این صحن می توان به ایوان باب السلام در ضلع شرقی و ایوان تلگراف خانه در ضلع شمالی صحن اشاره نمود. جالب است که بدانید در زیر این صحن قبرستانی به نام بهشت ثامن الائمه شماره یک وجود دارد که پیکر خدام حرم امام رضا (ع) و پیکر شهدای هشت سال دفاع مقدس در آن دفن شده اند.

• صحن انقلاب

این صحن زیبا با وسعت 6740 متر مربع قدیمی ترین صحن حرم مطهر رضوی محسوب می شود که به صحن عقیق یا انقلاب شهرت دارد. ساخت این صحن در طی دو مرحله در دوره های تیموریان و صفویان انجام گرفت. در زمان تیموریان ساخت صحن، ایوان جنوبی یا همان ایوان نادری به دستور وزیر سلطان حسین بایقرا انجام شد و در زمان صفویان ایوان های شمالی و شرقی صحن ساخته شدند. این صحن دارای چندین ایوان به شرح زیر می باشد.

• ایوان عباسی

ایوان عباسی در شمال صحن قرار دارد و چون به بست طبرسی متصل است به باب طبرسی معروف شد. سبک معماری و کتیبه کاری این ایوان آن را به اثری بی نظیر تبدیل کرده است.

• ایوان طلا نادری

این ایوان جنوبی که نخستین ایوان صحن انقلاب محسوب می شود دارای معماری اسلامی منحصر به فردی است و چون به دستور ناصر الدین شاه طلا کاری شده به نام ایوان نادری معروف است.

• ایوان ساعت

ایوان ساعت نیز یکی دیگر از ایوان های صحن انقلاب است که در ضلع غربی آن قرار دارد. ایوان ساعت به دلیل متصل بودن به بست شیخ طوسی به باب طوس شهرت دارد. در این ایوان دو کتیبه از آیات قرآن با خط ثلث وجود دارد که در بخش بالایی و حاشیه ایوان نصب شده است. ایوان ساعت در سال 1130 در جریان حمله روس ها به حرم به شدت آسیب دید و مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت.

• ایوان نقاره خانه

از دیگر ایوان های صحن انقلاب می توان به ایوان نقاره خانه اشاره نمود که در ضلع شرقی قرار گرفته و به واسطه اتصال به بست شیخ حر عاملی به باب حر عاملی مشهور است. ساخت این ایوان زیبا در دوره عباسی انجام شده و سوره های نور و مزمل با خطی زیبا بر روی آن حکاکی شده است.

• نقاره خانه

نقاره خانه یکی دیگر از بخش های صحن انقلاب است. در واقع ایوان شرقی که دارای ساختمانی دو طبقه است که طبقه دوم آن نقاره خانه نام دارد. طبقه نخست این ایوان نیز مختص وسایل نقاره نوازی و نگهداری از آن ها است. رسم نقاره نوازی به دستور نوه گوهر شاد در قرن نهم در حرم آغاز شد و با گذشت سالیان زیادی که از آن زمان می گذرد این رسم همچنان پابرجاست و در هنگام طلوع و غروب خورشید و اعیاد و مناسبت ها نقاره خانی در حرم انجام می شود. در زمان رضا خان به دستور او مراسمات نقاره نوازی به مدت 8 سال تعطیل شد و در حرم برگزار نمی شد.

• پنجره فولاد

پنجره فولاد مشهور که دل عاشقان و دوست داران امام رضا را بی تاب زیارت می کند در زمان تیموریان همزمان با ساخت صحن ساخته شده است. این پنجره زیبا در سمت چپ ایوان نادری واقع شده و کاملا مشرف به ضریح امام رضا است تا زائرانی که نمی توانند به ضریح دسترسی داشته باشند بتوانند در فاصله ای نزدیک ضریح را ببینند و به خواندن زیارت نامه بپردازند. پنجره ای که در گذشته در این مکان نصب شده بود به دلیل فرسودگی با یک پنجره جدید که از جنس آلیاژ برنج با آبکاری طلا بود جایگزین شد و پنجره اولیه به موزه رضوی انتقال یافت.

• سقا خانه نادری

این سقا خانه که نام دیگر آن سقاخانه اسماعیل طلایی است در وسط صحن انقلاب قرار دارد و در زمان نادر شاه افشار ساخته شد. سنگاب سقاخانه نادری از جنس سنگ مرمر و به صورت یکپارچه است و این سنگررا نادر شاه دستور داد که ازهرات به مشهد بیاورند تا در ساخت سقا خانه مورد استفاده قرار بگیرد. ساخت سقف گنبدی شکل و طلا کاری شده سقاخانه و سایه بان هشت ضلعی آن توسط فردی به نام اسماعیل طلایی صورت گرفت. به همین علت سقا خانه نادری به این نام نیز شهرت دارد.

• ساعت صحن

این ساعت زیبا در سال 1333 توسط عبدالحسن معاون از آلمان خریداری شد و آن را بر سر ایوان غربی صحن انقلاب نصب نمودند و ساعت قبلی که در این محل قرار داشت را به صحن آزادی انتقال دادند. خیلی از افراد می گویند که مرحوم عبدالحسن برای نذری که به منظور شفا بیماری خود کرده بود این ساعت را به حرم تقدیم نمود. نصب این ساعت در ایوان غربی موجب شد که این ایوان به ایوان ساعت شهرت یابد.

• صحن امام خمینی (ره) یا صحن بعثت

صحن بعثت سومین صحنی است که به حرم امام رضا (ع) افزوده شد. در واقع تا زمان پهلوی در مکان این صحن مدرسه سعد الدین، که نیمه مخروبه بود و مغازه های فرسوده ای که به تیمچه پایین پا شهرت داشتند، وجود داشت. تا اینکه در زمان پهلوی زمین های این منطقه به منظور افزوده شدن به حرم و ساخت صحن بعثت خریداری شدند و این صحن بزرگ ساخته شد. صحن امام خمینی (ره) دارای دو ایوان در بخش شمالی و غربی خود است.

چون در ابتدا در این فضا ساختمانی با کاربری موزه و کتابخانه ساخته شد این صحن به صحن موزه شهرت یافت اما با تخریب این ساختمان ها در سال 1353 و اضافه شدن فضای آن ها به صحن نام صحن 10 هزار متر مربعی به صحن بعثت تغییر کرد. با افزایش تعداد زائران حرم مطهر امام رضا (ع) در سال 1381 تصمیم گرفته شد که فضا سرپوشیده ای به منظور راحتی زائران ایجاد شود، به همین دلیل بخش قابل توجهی از این صحن را سرپوشیده نمودند و به نام رواق امام خمینی (ره) شهرت یافت. فضای باز باقی مانده از صحن نیز رواق بعثت نام دارد.

• صحن جمهوری اسلامی

قدمت ساخت این صحن به سال 1368 باز می گردد و وسعت آن برابر 7292 متر مربع است. صحن جمهوری اسلامی در ضلع غربی حرم مطهر رضوی واقع شده و دارای شباهت بسیاری به صحن انقلاب است. به عنوان مثال در این صحن نیز ایوان طلا کاری شده، دو مناره طلا در ایوان شمالی و جنوبی، سقاخانه، پنجره نزدیک به ضریح وجود دارد، البته با این تفاوت که پنجره صحن جمهوری اسلامی از جنس برنز ساخته شده است. شهدای انفجار عاشورا سال 1373 در بهشت ثامن الائمه شماره سه که در زیر این صحن ساخته شده به خاک سپرده شده اند.

• صحن جامع رضوی

این صحن بزرگ ترین صحن حرم امام رضا (ع) محسوب می شود که دارای مساحتی معادل 117584 متر مربع است. گنجایش این صحن برابر با 70 هزار نماز گزار است و در سال 1381 افتتاح گردید. صحن جامع رضوی دارای سه ایوان به نام های باب الکوثر، باب الغدیر و ولی عصر است که هر کدام دو مناره بلند و زیبا دارند.

• صحن هدایت

از جدید ترین صحن های حرم امام رضا (ع) می توان به صحن هدایت اشاره نمود که مساحت آن 17980 متر مربع است. این صحن در ضلع شمال شرقی حرم واقع شده است و از جمله مراکز و ساختمان هایی که در آن قرار دارد می توان به دانشگاه علوم اسلامی رضوی، بنیاد پژوهش های اسلامی و مهمانسرای حضرت اشاره نمود.

• صحن قدس

این صحن که در سال 1373 ساخته شد کوچک ترین صحن آستان مقدس رضوی، که دارای زیر بنایی معادل 2530 متر مربع، است. در زیر این صحن که در میان مسجد گوهر شاد، بست شیخ بهایی، صحن جامع رضوی احداث شده بهشت ثامن الائمه شماره دو قرار گرفته است. سبک طراحی سقا خانه صحن قدس الهام گرفته از قبه الصخره در بیت المقدس است.

• صحن کوثر

این صحن در شمال شرق حرم مطهر امام رضا (ع) واقع شده و دارای مساحتی معادل 15648 هزار متر مربع است. صحن کوثر که در میان صحن آزادی، صحن جامع رضوی و رواق امام خمینی (ره) قرار دارد بسیار زیبا است و همه کاشی کاری های انجام شده در این صحن مزین به نام بانو دو عالم است و در آن کتیبه هایی وجود دارد که خطبه فدکیه بر روی آن حکاکی شده است.

• صحن غدیر

صحن غدیر در جنوب غربی حرم مطهر امام رضا (ع) واقع شده و مساحت آن حدود 14453 متر مربع است. این صحن دارای راه ارتباطی به مجتمع تجاری خدماتی غدیر است. بر روی تمامی کاشی ها و کتیبه هایی که در صحن غدیر وجود دارد نام مبارک علی ابن ابی طالب و خطبه غدیر نوشته شده است.

رواق های حرم

رواق های حرم نیز همانند سایر بخش های آن از نظر تاریخی بسیار ارزشمند هستند و نشان دهنده سبک هنر و معماری دوره های مختلف اسلامی هستند. منظور از رواق ها فضای سر پوشیده و مسقفی، که در داخل ساختمان حرم با کاربری های مختلف ایجاد شده، است. آستان مقدس رضوی به طور کلی دارای 29 رواق مجزاست که در مجموعه مساحت آن ها برابر 57 هزار متر مربع می شود. از جمله رواق های حرم امام رضا (ع) می توان به موارد زیر اشاره نمود.

رواق دار الفیض، رواق دار السعاده، رواق دار الذکر، رواق دار الحجه، رواق دارالقرآن، رواق غدیر، رواق امام خمینی (ره)، رواق کوثر، رواق حضرت زهرا(س)، رواق شیخ طوسی، رواق دارالهدایه، رواق دارالعباده، رواق دارالسرور و … .

کاربرد هر یک از این رواق ها متفاوت است. مثلا بزرگ ترین رواق حرم، رواق امام خمینی (ره)، مخصوص برگزاری برنامه های سیاسی، مذهبی، اجتماعی و همچنین نماز جمعه است. رواق شیخ طوسی نیز معمولا به منظور برگزاری مراسم عقد زوجینی که می خواهند زندگی مشترک خود را در جوار حرم مطهر رضوی شروع کنند مورد استفاده قرار می گیرد. رواق دارالحفاظ برای برگزاری مراسم قرائت قرآن به کار می رود. جدید ترین رواق ساخته شده رواق دارالمرحمه و کوچکترین رواق نیز رواق دارالعزه است.

علاوه بر تمامی رواق های موجود در حرم رواق دیگری وجود دارد که آرامگاه الله وردی خان سازنده پل الله وردی خان اصفهان در آن واقع شده است. او این رواق را، که گنبد الله وردی خان نام دارد،  پیش از مرگش با زیر بنا 171 متر مربع به صورت هشت گوش ساخت و وصیت کرد که در همان رواق به خاک سپرده شود.

نزدیک ترین رواق به مرقد امام رضا (ع) رواق دارالاجابه است که در زیر زمین حرم مطهر قرار دارد. در بخش شرقی این رواق پنجره ای نقره و سقفی به صورت نیم گنبد وجود دارد که در انتها به سرداب حرم می رسد. یکی از مهم ترین رواق های حرم رواق توحید خانه است که جنوب آن ضریح امام رضا (ع) و شمال آن پنجره فولاد قرار دارد.

در میان تمامی رواق های موجود رواق دارالکرامه، مختص خادمان است و رواق هایی مانند رواق شیخ بهایی، رواق شیخ حر عاملی، رواق دارالزهد، رواق دارالحجه و… از جمله رواق های خانوادگی محسوب می شوند.

امام رضا (ع) دقیقا در کجا به خاک سپرده شده است؟

همانطور که در بالا اشاره کردیم ضریح مرقد امام رضا (ع) در سرداب واقع شده است. اما مگر پیکر امام رضا در ضریح مرقد شریف قرار ندارد؟ در صورتی که مرقد امام رضا در سرداب باشد، پس تکلیف مرقد داخل ضریح و روضه منوره چیست؟ از آن جایی که قسمت زیرین ضریح مختص زیر زمین حرم امام رضا (ع) و زیر مرقد شریف طبقه ای دیگر قرار دارد این سوال در ذهن زائران ایجاد می شود که دقیقا محل خاکسپاری امام رضا کجا است؟

امام رضا (ع) به همراه خود اباصلت، پیش از مرگش در مورد محل قبر خود گفت «به آن ها بگو هفت پله پایین بروند و روی آن ضریحی قرار دهند، در صورتی که مخالفت کردند بگو به اندازه یک متر لحد قرار دهند. در صورتی که خدا بخواهد آن محل را وسعت می بخشد». هنگامی که امام رضا (ع) به شهادت رسید مامون دستور داد که پیکر مطهرش را در آرامگاه هارون الرشید در سناباد دفن کنند.

به خواست و معجزه خداوند روستا کوچک سناباد توسعه یافت و به شهری بزرگ تبدیل شد. به مرور زمان با گسترش و افزایش ساختمان آرامگاه امام رضا (ع) قبر ایشان که از همان ابتدا نیز پایین تر از سطح زمین بود اختلاف فاصله بیشتری با سطح زمین پیدا کرد و امروزه به شکل سرداب درآمد. در قسمت شمالی این سرداب راهرویی به منظور دسترسی به مضجع احداث شد و پس از آن ضریح را به صورت هم سطح با سایر بخش ها بر روی سطح زمین نصب نمودند.

به مرور زمان که قبور نزدیک به قبر امام رضا (ع) محو شدند به دستور محمد ولی اسدی صندوق مرمرین با صندوق چوبی مزار جایگزین شد. علاوه بر این سرداب نیز که در اثر گذر زمان به علت رطوبت دچار آسیب شده بود تعمیر و باز سازی شد. سرداب 27 سال بعد مجددا مورد مرمت قرار گرفت و طی این مرمت تصمیم گرفته شد که راهرو اصلی از سمت مسجد را مسدود نمایند و ببندند و به منظور ورود به سرداب دریچه ای کوچک در پایین پا ایجاد نمایند.

برای آخرین بار در سال 1379 که ضریح پنجم نصب می شد سرداب مرمت شد و استحکام ساختمان آن را افزایش دادند. علاوه بر این سنگ های قدیمی مضجع شریف نیز تعویض شدند و با بتن ریزی روی آن را پوشاندند به طوری که تا نزدیکی سقف روی قبر را بالا آوردند.

با انجام این کار ضریح فولادی نگین نشان را بر روی سطح زمین نصب نمودند و یک ورودی جدید برای آن تعبیه کردند که در رواق دارالاجابه قرار دارد. امروزه زائرین آقا و خانم می توانند از طریق این رواق به صورت نوبتی از مضجع شریف زیارت کنند.

مساجد حرم امام رضا

آستان قدس رضوی دارای دو مسجد به نام های مسجد گوهر شاد و مسجد بالاسر حضرت است که این دو مسجد دارای اهمیت ویژه ای از لحاظ تاریخی هستند و جز مهم ترین جاذبه های گردشگری و تاریخی مشهد محسوب می شوند.

• مسجد گوهر شاد

این مسجد در قرن نهم هجری به دستور همسر میرزا شاهرخ تیموری یعنی بانو گوهر شاد ساخته شد. مسجد گوهر شاد که به جای مانده از دوره تیموریان است شاهکاری بی نظیر از هنر و معماری آن زمان است که نظر هر بیننده ای را به خود جلب می کند. این مسجد که در جنوب حرم امام  رضا (ع) قرار گرفته با مساحت 2855 متر مربع بزرگ ترین و قدیمی ترین مسجد جامع شهر مشهد محسوب می شود که دارای 4 ایوان و 7 شبستان است.

ساخت مسجد گوهر شاد 12 سال به طول انجامید و عده ای بر این باوراند که این مسجد یکی از قدیمی ترین صحن های حرم مطهر است. مسجد گوهر شاد در اثر زلزله و حمله روس ها به حرم رضوی به شدت آسیب دید و بارها مورد مرمت و باز سازی قرار گرفت.

مسجد گوهر شاد دارای 4 ایوان است و گنبد و گلدسته های آن کاملا بر اساس سبک هنر و معماری ایرانی ساخته شده اند. ویژگی های هنر ایرانی در گچ بری ها، نقوش برجسته، معرق کاری ها و … مسجد به خوبی قابل مشاهده است. این مسجد دارای 8 ایوان به نام های مقصوره، دارالسیاده، شیخ بهایی، اعتکاف و … است.

ایوان مقصوره بسیار با شکوه و زیبا است و از مهم ترین بخش های مسجد محسوب می شود که با استفاده از کاشی های نفیس که آیات قرآن و نام های خداوند بر روی آن ها حک شده تزئین شده است. در سمت چپ این ایوان کتیبه بایسنقر وجود دارد که تاریخ ساخت مسجد بر روی آن درج شده است. این کتیبه به دست بایسنقر فرزند گوهر شاد نوشته شد که از معروف ترین ثلث نویسان آن زمان بود.

منبر صاحب الزمان (عج) در کنار محراب ساخته شده از سنگ مرمر مسجد قرار دارد. این محراب از چوب گلابی و گردو ساخته شده است و منبت کاری ها و نقوشی که بر روی آن وجود دارد موجب شده که بسیار ارزشمند باشد.

• مسجد بالاسر حضرت

این مسجد که مابین رواق دار السیاده و روضه منوره واقع شده قدمتی 1000 ساله دارد. این مسجد دقیقا در بالای سر امام رضا(ع) قرار دارد. به همین دلیل اکثر زائران این مسجد را برای خواندن نماز، دعا و زیارت نامه انتخاب می کنند. مسجد بالاسر حضرت همیشه جز شلوغ ترین قسمت های حرم است. این مسجد از بناهای به جای مانده از دوره غزنویان است.

سایر بخش های حرم امام رضا(ع)

علاوه بر تمامی موارد ذکر شده آستان مقدس رضوی دارای بخش ها و امکانات مختلف دیگری نیز است که از جمله آن ها می توان به موارد زیر اشاره نمود.

• موزه ها

حرم مطهر رضوی دارای چهار موزه است که به شرح زیر است.

• موزه مرکزی

این موزه دارای ساختمانی 4 طبقه است که در آن آثار ارزشمند و نفیس بسیاری نگهداری می شود. از جمله اشیایی که در این موزه موجود است می توان به گنجینه تمبر و اسکناس، گنجینه سکه و مدال، گنجینه نجوم و ساعت، گنجینه صدف ، حلزون و نرم تنان و … اشاره نمود که هر طبقه به یک گنجینه اختصاص داده شده است.

• موزه فرش

این موزه به عنوان نخستین گنجینه تخصصی منسوجات و فرش در ساختمان گنجینه قرآن و نفایس آغاز به کار نمود اما در سال 1390 در صحن کوثر به فعالیت خود ادامه داد. هم اکنون بیش از 100 تخته قالی و قالیچه ارزشمند در این موزه نگهداری می شود که تعدادی از آن ها مربوط به دوره صفویه هستند.

• موزه مردم شناسی

موزه مردم شناسی در ضلع جنوب غربی حرم امام رضا (ع) واقع شده است. این موزه پیش از آنکه برای حرم خریداری شود گرمابه بود که با واگذاری به حرم در سال 1385 به موزه تبدیل شد. از طریق صحن جامع رضوی می توان به موزه مردم شناسی دسترسی پیدا نمود.

• گنجینه نفایس

این موزه در ضلع شرقی حرم واقع شده و دارای ساختمانی دو طبقه است. نخستین طبقه به گنجینه قرآن اختصاص دارد و 79 قرآن نفیس در آن نگهداری می شود. هدایا استاد محمود فرشچیان و مقام معظم رهبری نیز در طبقه دوم موزه نگهداری می شود. از طریق صحن کوثر می توان گنجینه نفایس دسترسی پیدا نمود.

• کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی

این کتابخانه از بزرگ ترین و فعال ترین کتابخانه های کشور محسوب می شود دارای بیش از 7 میلیون مراجعه کننده است. کتابخانه آستان قدس رضوی در ضلع شمالی بست شیخ طوسی واقع شده و برخی از کتاب هایی که در این کتابخانه موجود هستند متعلق به 12 قرن پیش هستند.

• کتابخانه مسجد گوهر شاد

این کتابخانه در نزدیکی مسجد گوهر شاد در سال 1332 ساخته شد و آستان قدس رضوی مدیریت آن را بر عهده دارد. این کتابخانه که کتابخانه تخصصی اهل بیت علیه الاسلام محسوب می شود فعالیت گسترده ای در زمینه نشر فرهنگ اسلامی دارد.

• دارالشفا امام رضا (ع)

این مرکز در ورودی شیخ طوسی واقع شده و دارای کامل ترین تجهیزات پزشکی ممکن است که از جمله آن ها می توان به آزمایشگاه، داروخانه، رادیولوژی، اورژانس، کلینیک های تخصصی و … اشاره نمود.

• مهمان سرای حضرت

این مهمان سرا با شکوه در صحن غدیر و بست شیخ حر عاملی واقع شده و پذیرایی بی نظیری از زائران حرم رضوی دارد. این مهمان سرا در زمان صفویه ساخته شد و دارای بخش های مختلفی است که غذای زائران حرم را تهیه می کنند. غذای حضرت بسیار متبرک است و زائران همیشه برای دریافت این غذای پر برکت صف های طولانی می ببندند.

• مرکز نمایشگاه ها و همایش های آستان قدس که این مرکز در ورودی باب الجواد قراردارد.
• بنیاد پژوهش های اسلامی
• دانشگاه علوم اسلامی رضوی
• سرویس های بهداشتی
• پارکینگ های حرم

شرایط بازدید

مشهد مقدس و حرم مطهر امام رضا (ع) به عنوان مهم ترین جاذبه گردشگری در ایران هر ساله پذیرای بیش از 30 میلیون زائر از سراسر نقاط ایران و جهان است. زائران و محبان امام هشتم شیعیان می توانند با تهیه بلیط هواپیما مشهد در کوتاه ترین زمان ممکن به زیارت حرم مطهر بروند. آستان مقدس رضوی به صورت 24 ساعته در تمامی روزهای سال پذیرای زائران عزیز است و می توانند هر ساعتی که دلشان هوای حرم امام رضا (ع) را داشت به جوار آن بروند و حس و حالی ناب و دست نیافتنی را تجربه نمایند.

راه های دسترسی به حرم امام رضا (ع)

حرم امام رضا (ع) اصلی ترین جاذبه گردشگری مشهد محسوب می شود، از این رو تمامی مسافرانی که به این شهر سفر می کنند ابتدا سعی می کنند به زیارت حرم بروند و بعد به سایر برنامه های تفریحی یا کاری و تجاری خود بپردازند. به همین دلیل در نقاط مختلف شهر مشهد ایستگاه های اتوبوس و مترو متعددی تعبیه شده که به ایستگاه حرم رضوی می روند و زائران با استفاده از این خطوط به راحتی و در کوتاه ترین زمان ممکن می توانند خود را به حرم برسانند.

علاوه بر این تاکسی های درون شهری و خودروهای اینترنتی مانند خودروهای آنلاین مستر بلیط نیز می توانند انتخاب مناسبی برای دسترسی به آستان قدس رضوی باشند. انتخاب نوع وسیله نقلیه و روشی که زائران برای رسیدن به حرم انتخاب می کنند کاملا بستگی به فاصله محل اقامت آن ها از حرم و مدت زمانی که در اختیار دارند است.

زائران عزیز در صورتی که می خواهند سفری لذت بخش به مشهد مقدس داشته باشند و بتوانند به راحتی از تمامی جاذبه های گردشگری آن بازدید نمایند می توانند از خودروهای اجاره ای همراه با راننده و یا بدون راننده که موسساتی مانند مستر بلیط ارائه می دهند استفاده نمایند و سفری به یاد ماندنی را برای خود رقم بزنند.