باغ گلشن طبس؛ معرفی + راه های دسترسی

آیا تاکنون از باغ گلشن طبس بازدید کرده اید؟ یکی از عناصر اصلی معماری در ایران، باغ ایرانی است که از شهرت جهانی برخوردار است. یکی از دلایل ایرانیان به باغ خشکی اقلیم فلات ایران بود که پرورش هر نوع گل و گیاه به سختی در این منطقه به سختی انجام می گرفت.

از آنجایی که انسان پیوندی نا گسستنی با طبیعت دارد بنابراین خود دست به کار ساخت طبیعتی دست ساز به نام باغ افتاد. ایرانیان باستان پا را فراتر از این نهادند و برای آوردن طبیعت به خانه های خود نیز اقدام کردند. این کار را با فرش ایرانی و طرح هایی که بر روی آنها زدند، انجام دادند.

آنها طرح هایی از گل که به عقیده برخی از محققین، الهام گرفته از باغ ایرانی است طبیعت را به خانه های خود آوردند. باغ های ایرانی از قسمت های مختلفی تشکیل شده اند و بر اساس نوع معماری خود در دسته های مختلفی قرار می گیرند یکی از این دسته ها چهار باغ ها هستند که از چهارباغ کوچک تر تشکیل شده اند.

در این بخش از مجله مستر بلیط به سراغ یکی از چهار باغ های مهم ایرانی یعنی باغ گلشن طبس می رویم و شما را با حال و هوای این باغ ایرانی بیشتر آشنا می کنیم.

معرفی باغ گلشن

 این باغ از آثار تاریخی مربوط به دوران زندیه – قاجاریه است که توسط فردی به نام میر حسن خان، که از حاکمان طبس بود، ساخته شد. میر حسن خان در وقف نامه ای که در سال 1218 هجری قمری تهیه کرد، این باغ و املاک زیادی را وقف اولاد و امور خیریه کرده است.

در یادداشت های میرزا علی منشی باشی نیز، درباره اقدامات عمرانی وی در شهر طبس این چنین آمده است: «میر حسن خان به کار تنظیمات ملکی پرداخته، در استحکامات طبس کوشید … ومیدان جلوی شهر و خیابانی با شکوه طرح را ریزی کردو باغی در بالای خیابان معروف گلشن ایجاد کرد».

در سفرنامه اعتصام الملک هم که در سال 1294 هجری قمری از طبس بازدید کرده، بیان شده است: «وقت عصر سوار شده به باغ گلشن، که از موقوفات میر حسن خان است، رفتم. باغ بزرگ و خوبی است.

دو نهر آب خوب و صاف از دو طرف خیابانش جاری است». نکته ای که از بررسی توصیفات اعتصام الملک و سون هدین از باغ گلشن به دست می آید این است که ساختار معماری باغ به صورت امروزی نبوده است. استخر موجود به صورت گودال آبی بوده و طرح و معماری معینی نداشته و ساختمان سردر نیز خرابه و مختصر و حالت ابتدایی بدون کف سازی و جدول بند بوده است.

این بنا بدون کتیبه است و تنها تاریخی که روی بنا وجود دارد، جمله ای است که بر حلقه درب ورودی با این مضمون کنده کاری شده: «به امر سردار مکرم 1338 قمری». این جمله بیان کننده آن است که قطعا تعمیراتی به دست سردار مکرم در این باغ انجام گرفته است.

«می گویند حوض و آبشارها باغ در زمان سردار مکرم به صورت گذشته بود و پس از او به وسیله عبدالرضا خان امیری حدود سال های 1313- 1309 ه.ش به وضع فعلی ساخته و پرداخته شده است». این اثر در سال 1355 به عنوان اثر ملی ثبت شده است.

کاربری باغ گلشن

 برخی این باغ را دارای کاربری سکونت گاهی – حکومتی می دانند. در شهرهای کوچکی که معمولا تشکیلات و سازمان های اداری و نظامی آن ها محدود و یا فاقد ارگ حکومتی و فضاهای اداری بود، غالبا حاکم یا برخی از رجال مهم شهری در باغی سکونت داشتند که علاوه بر عمارت مسکونی آن، عمارتی دیگر نیز در آن ساخته می شد، تا در آن به کارهای حکومتی و اداری اشتغال داشته باشند.

این بخش را که به آن عمارت بیرونی یا حتی در مواردی دیوان خانه می گفتند، به گونه ای ساخته می شد که رفت و آمد افراد در زندگی خانوادگی صاحب باغ اختلالی پیدید نیاورد. این باغ ها معمولا کوچک بودند و داخل یا کنار شهر قرار داشتند.

اما باغ گلشن، گرچه خارج از شهر ساخته شده بود، این گونه نبوده است. چرا که تفکیک قلمرو فضایی با ساختار معماری ثابت در باغ وجود نداشته است و امنیت ارگ حکومتی شهر که در بخش غربی شهر قرار داشته به مراتب بیشتر بوده است. در سفرنامه ها نیز درباره ممنوعیت ورود زنان به این باغ سخن گفته شده است.

از این رو، این باغ را نمی توان در دسته باغ های سکونت گاهی – حکومتی قرار داد. در باغ های حکومتی، جلوی عمارت دیوانی، که در محل عمارت سردر یا فضای ورودی قرار داشت، میدانی حکومتی و تشریفاتی برای برگزاری مراسم سان و رژه و تجمع های تشریفاتی و مذهبی ساخته می شد.

در این حالت بیشتر در جبهه ای از عمارت دیوانی که به سمت میدان بود، ایوانی ستون دار یا بدون ستون در طبقه بالایی عمارت ساخته می شد تا هنگام برگزاری مراسم در میدان به عنوان جایگاه استقرار بزرگان کشوری و لشکری از آن استفاده شود.

بدین ترتیب می توان بیان کرد که باغ های حکومتی بیشتر جزئی از یک مجموعه حکومتی بوده اند. عمارت سردر باغ گلشن نیز از این دست بناهاست. پس می توان گفت این باغ دارای کاربری حکومتی بوده است.

معماری باغ گلشن طبس

باغ گلشن دارای طرحی است که به احتمال زیاد در یک نخلستان پیاده شده است؛ طول باغ از در ورودی تا انتهای محور ورودی 266 متر و در دو طرف جلوی باغ 292 متر و پهنای باغ 260 متر است. مساحت باغ نزدیک به 74438 متر مربع است.

پلان این باغ به صورت مربعی شکل است که شامل چهار مربع کوچکتر درون این مربع بزرگ تر می شود. الگو باغ محدوده ای بین دیوارهای باغ به شکل مربع یا مستطیل است که سطح آن با دو محور آب متقاطع عمود بر هم به چهار قسمت مساوی تقسیم می شود و بیشتر در مرکز، حوض آبی قرار دارد.

هرچند رواج استفاده از واژۀ «چهارباغ» به جای «چارباغ» از دورۀ صفویه به بعد بیشتر شد، اما براساس گزارش های پژوهشی شامل باغ گلشن طبس نیز می شود. باغ گلشن طبس در هندسۀ پلان چه در بعُد آبیاری و چه در بعُد گیاهی و ساختاری دارای قرینگی و تناسب است.

معماری ایرانی از ابتدا به حریم و درون گرایی توجه ویژه ای داشته است. در این باغ با توجه به مشبک بودن طرح دیوارهای اطراف باغ، به وسیلۀ درختان سایه گستر و همچنین از طرفی ساختمان عمارت آن، این درونگرایی ایجاد شده است.

در طبس باران به ندرت می بارد و هیچ گونه نهر یا رودخانه ای یافت نمی شود. فقط چاه های آرتزین هستند که به این سرزمین غیر قابل کشت روح زندگی می بخشند و آن را قابل زیستن می کنند. آبی که از پیوستن این چشمه ها به وجود می آید نخست به باغ گلشن وارد می شود، این آب، در محل تلاقی محورهای اصلی باغ به استخری می ریزد و سپس به صورت جویی از کنار باغچه میانی می گذرد. آب جاری، از قسمت زیرین عمارت سردر گذشته، از باغ خارج و به سوی شهر روانه می شود.

 در این باغ غیر از عمارت سردر، ساختمان دیگری وجود ندارد. ساختمان سردر باغ گلشن از دیدگاه معماری بنایی است نسبتاً معمولی و این بنا یکی از بناهای مشخص شهر و یکی از دیدگاه های مهم شهر به حساب می آید. در میان آن، ورودی باغ و بالای ورودی، ایوانی با دو ستون رو به میدان مستطیلی شکلی قرار دارد و سمت دیگر بنا رو به باغ است.

بیشتر نماهای آن با گچ سفید شده ولی نمای ایوانچه ورودی و ایوان ستون دار بالای آن، با آجر های نقش دار مهری، نما سازی شده است. بنا دارای طبقه هم کف و در اندازه ای کوچکتر دارای طبقه اول است، علاوه بر این ها دارایی زیر زمینی کوچک نیز است.

از دیگر ویژگی های شاخص این باغ چند لایه بودن آن است، زیرا می توان گفت این باغ از سه لایه تشکیل شده است که به وسیلۀ ارتباطات عمودی به یکدیگر متصل شده اند.

لایۀ اول در ابتدای ورودی است، لایۀ دوم با محوریت حوضچۀ مرکزی و لایۀ سوم که بالاترین سطح باغ است در قسمت انتهایی باغ قرار دارد. در این باغ در محور عمودی، اختلاف سطح باز باغ به صورت سطح شیب دار در آمده و به جای گل کاری برای صرفه جویی در مصرف آب، محوطه آن با سنگ های رنگی تزئین شده است.

تزئینات عمارت باغ گلشن طبس شامل گره های اسلامی است، ساختار این گره ها دارای ویژگی خود متشابهی بوده و علاوه بر آن تکرار و تکثیر این ساختار دارای خاصیت خرد مقیاسی است به گونه ای که آنچه در جزئیات می نگریم در مقیاس کلان آن را می یابیم. گره علاوه بر داشتن نظام کاملاً پیچیده در عین حال بسیار منظم و گسترش پذیر است.

برای سفر به طبس یکی از آسان و راحت ترین راه ها خرید بلیط هواپیمای طبس است. این کار را بهتر است به صورت آنلاین و از طریق مستر بلیط انجام دهید تا خریدی آسان و امن را تجربه کنید.

راه های دسترسی به باغ گلشن طبس

همانطور که در قسمت های قبلی به آن اشاره کردیم این باغ در قسمت  شرقی شهر طبس قرار دارد. اگر قصد دیدن آن را دارید می توانید با استفاده از وسایل نقلیه عمومی مانند اتوبوس و تاکسی های شهری خود را به  این قسمت از شهر برسانید. اگر خودرو شخصی را نیز ترجیح می دهید باید  به خیابان گلشن رفته و خودرو را در پارکینگی در نزدیکی باغ پارک کنید و برای دیدن آن بروید.

شرایط بازدید

اولین نکته ای که قبل از رفتن به این باغ باید بدانید این است که برای وارد شدن به باغ باید هزینه ای پرداخت کنید. نکته دیگر، زمان بازدید از آن است که بهتر است در ساعات اداری برای دیدار آن مراجعه کنید. در برخی از روزها مخصوصا مراسمات مذهبی این باغ تعطیل است پس حتما قبل از رفتن این موضوع را مد نظر داشته باشید.