دهانه غلامان زهک؛ معرفی + راه های دسترسی

بسیاری از شهرهای قدیمی باستانی در ایران وجود داشته اند که بر اثر اتفاقی به کلی از بین رفته و یا متروک شدند. این شهرها به مرور زمان از صحنه روزگار محو شدند و با گذشت زمین به زیر تلی از خاک رفتند. در گذر زمان و  در بیشتر مواقع بر اثر یک اتفاق قسمتی از آنها نمودار گشتند که سبب جلب توجه باستان شناسان و محققان تاریخی شدند، که به جستجوی بیشتر در این نواحی انجامید و سبب پیدا شدن شهری از دل خاک شد.

این شهرها اکنون با نام شهرهای باستانی شناخته می شوند و با تحقیق در آنها می توان اطلاعات زیادی به دست آورد. از جمله موضوعاتی که باستان شناسان را به جستجوی هر چه بيشتر وادار کرده، تلاش در جهت درک و دريافت پيچيدگی های اجتماعی، سياسی و اقتصادی است.

در دوره های جديدتر از زندگی انسان (دوران تاريخي)، نهادهای حکومتی، بر پيچيدگی اين جوامع افزوده و نقش انسان را به عنوان يک عامل تأثيرگذار قوی تر، در محيط برجسته نموده اند. یکی از این شهر ها که توجهات بسیاری را به خود جلب نمود دهانه غلامان در شهرستان زهک است به همین خاطر در این بخش مجله مستر بلیط شما را با این منطقه اعجاب انگیز بیشتر آشنا می کنیم.

معرفی دهانه غلامان

دهانه غلامان زهک که شهری تاریخی است، در شهرستان زهک استان سیستان و بلوچستان و در 2 کیلومتری روستای تاریخی قلعه نو قرار دارد. به احتمال خیلی زیاد این شهر در زمان هخامنشیان ساخته شده است و در آن دوران دارای ارج و قرب فراوان بود. دهانه غلامان، در سال 1960 میلادی توسط هیئت باستان شناسی شهر سوخته کشف شد و بین سال های 1962 تا 1965، توسط باستان شناسان ایتالیایی مورد تحقیق و تفحص قرار گرفت و به عنوان مرکز خشثره پاون هخامنشی، زرنگ معرفی شد.

پس از انقلاب اسلامی باستان شناسی در این محوطه، به سرپرستی دکتر سید منصور سید سجادی، از سال 1379 تا 1387 به انجام رسیده و قسمت های بیشتری از این محوطه شناسایی شدند. بر اساس گزارش ها و نقشه هايی که هیئت ايتاليايی تهیه کردند، محل و محوطه دهانه غلامان به صورت تپه ای پوشيده از ريگ روان در کنار رود هيرمند و در ميان نقاط تاريخی همچون نادعلي، کرکوی، قلعه تپه، بی بی دوست، کوه خواجه، شهر سوخته، قلعه سام و پوست گاو خودنمایی می کند.

این شهر عمر بسیار کوتاهی بين 150 تا 200 سال در سده های ششم و پنجم ق.م داشته است. وجه تسمیه دهانه غلامان ظاهرا به دلیل وجود دهانه یا تنگه ای در مجاورت این محوطه بوده است. این تنگه یکی از راه های ورودی به فلات ایران بوده است و طی دو سده گذشته غلامان آفریقایی را از راه این تنگه به ایران می آوردند.

ساختار و موقعیت

آثار به جای مانده از شهر باستانی دهانه غلامان زهک، در طول يک و نيم کيلومتر و پهنايی بين 300 تا 800 متر گسترده هستند. وسعت منطقه مرکزی شهر، در حدود 88 هکتار و کل شهر در حدود 100 هکتار برآورد شده است.

حدود يک چهارم بناهای دهانه غلامان را ساختمان های بزرگ و عمومی تشکيل می دهند، بيش از يک چهارم ديگر، ساختمان های با اندازه های متوسط، بزر گتر از يک خانه معمولی و کوچکتر از يک بنای همگانی بوده اند و بقيه آنها ظاهراً ساختمان های مسکونی به محسوب می شوند. بقايای موجود اين شهر، از دو گروه ساختمان اصلی و تعدادی از بناهای منفرد ترکيب شده اند.

يک قسمت شهر، در بخش غربی و در امتداد آبراهه ای قرار داشته و بخش ديگر، قسمت شرقی شهر، به دو بخش برابر تقسيم شده که آثار آن تا جایی که به نام قبر زردشت خوانده مي شود، ادامه داشته است و مجموعاً در کاوش ها و بررسی های این محوطه، تعداد 27 بنای عمده قابل تشخیص به دست آمده اند.

ساختمانی در این شهر قرار دارد که با نام ساختمان شماره یک خوانده می شود، دارای کاربری عمومی بوده است. ساختمان دیگری، شماره 2، پیدا شده که دارای ابعادی برابر با 53×43 متر مربع و 45 اتاق اصلی و دو اتاق الحاقی است. در داخل بنا، ایوان هایی با ستون های مربع شكل قطوری به ابعاد 120 × 120 سانتی متر قرار دارند و بر روی ديوارهای آن، از پوششی گلی به ضخامت 2 تا 4 سانتی متر اندود و ديوارهای آن 49 × 10 استفاده کرده اند.

يک سکو در امتداد دو طرف ورودی قرار دارد که ظاهراً به عنوان صندلی مورد استفاده بوده و راه یافتن به حیاط از طریق يک اتاق مستطيلی شکل هشتی مانند در این ساختمان، که از شاخصه های فرهنگی معماری ایرانی محسوب می شود، انجام می شد. ورود به حیاط مرکزی، از طریق ورودی های تعبیه شده در ایوان امکان پذیر است.

عرض هر یک از ورودی ها برابر با 50، 70 و 100 سانتی متر است، که از شاخصه های معماری ایرانی به حساب می آید. شراتو، کاوشگر این محوطه، ضمن مقایسه آن با تالارهای کريدوری آسيای مرکزی، اين ساختمان را عمومی دانسته و اظهار می دارد که از آن به صورت مرکز نظامی، انبار و  يا بايگانی دولتی استفاده می کردند.

مهم ترین ساختمان شهر که در وسط قسمت شمالی شهر قرار دارد، بنای معروف به ساختمان شماره 3 است كه با توجه به اجزای معماری و آثار یافت شده در آن، همچنین اجاق ها، آتشدان، سكوها و محراب های موجود، نشان می دهد كه اين بنا دارای كاربری مذهبی بوده است و در نيمه شرقی کانال آب قرار دارد. به خاطر بادهای تند، گوشه های شمال آن مدور هستند.

اين ساختمان را، دو آبراهه کوچک از فضای باز شرقی که ساختمان های شماره 1 و 2 در آن قرار دارند، جدا کرده و آبراهه ديگری نيز آن را از بخش مسکونی شهر جدا می سازد. حیاط مرکزی، به وسیله چهار ايوان غير مرتبط با هم محصور شده و تنها يک در ورودی در جنوب آن واقع است. در کاوش های صورت گرفته در این محوطه، پنج عدد از ستون ها که به وسیله شمع های پشتيبان، تقويت شده بودند، دیده شد.

در اتاق های جنوب شرقی و جنوب غربی این ساختمان، بقايايی از سقف های طاق دار به دست آمده اند. یکی از شاخصه های مهم اين بنا، استفاده از خشت های متنوع از جمله خشت های هلالی شكل است.

در گوشه‌ی اين بنا، تعدادی پله وجود داشته که به پشت بام می رسیدند. به نظر می رسد که اين پله ها تنها راه ارتباطی به پشت بام بوده باشند و طبقه دومی وجود نداشته است؛ دلیل آن، پشت بام گنبدی و نیز توجه به این مسئله است که خانه های نواحی خشک اصولاً نه تنها سعی در بالا بردن ساختمان ندارند، بلکه همواره تلاش بر اين بوده تا حياط را نسبت به کوچه ها در سطحی پا یین تر احداث نموده تا از ورود گرما و سرمای خاص طبیعت کم شود و همچنین ايمنی آنها بالا برود؛ به خصوص با وجود بادهای 120 روزه ای که در سيستان می وزد.

ساختمان های دیگری نیز در این محوطه پیدا شده اند که اکثرا خانه های خصوصی بوده اند. ساختمان شماره 15 نيز از بناهای مهم این شهر به حساب می آید. اين بنا، دارای 36 اتاق مستطيلی شكل در چهار ضلع و اطراف يك حياط مركزی چهار گوشه با اضلاعی به طول 50 متر است. در اين بنا، 6 نوع خشت به كار رفته كه يك گونه آن هلالی شكل است.

در بخش هایی از این بنا که کاوش شده، آثار پنجره و نورگير ديده نشده است و تنها درگاه های کم عرضی، اتاق های اين ساختمان را از يک سو به يکديگر متصل نموده و از سوی ديگر، آنها را به حياط مرکزی مرتبط می کرده اند. در اين بنا، ابتدا يك ديوار روی كف حياط به ارتفاع بين 50 تا 60 سانتی متر احداث کرده و يك سلسله لوله های سفالی با فاصله های منظم 20 تا 25 سانتی متری از هم، روی آن كار گذاشته اند.

سپس، بخش سوم ديوار  را روی آن ساخته  اند كه به سقف بنا می رسد. در اين بنا، محراب كوچكی دیده شده،  كه به عقيده كاوشگران، اين محراب كوچك، محل تقديس محصولات توليدی اين كارگاه مذهبی- صنعتی بوده است.

اشیا و آثار مکشوفه در دهانه غلامان زهک

اشیا و وسایل مختلفی از این محوطه یافت شده اند که برخی از آنها دارای ارزش بسیاری هستند. یکی از نکات جالب توجه در مورد این شهر کارگاه های صنعتی و وجود بقايای کوره های مختلف فلزگری و سفالگری و خشت ها است. آثار نقاشی زیبایی بر روی دیوار یکی از اتاق های این شهر پیدا شده است.

در اولین اثر کشف شده، می توانید صحنه ای از شکار را مشاهده کنید که در فردی که احتمالا حاکم یا امیر بوده بر روی کالسکه ای نشسته و با تیر و کمانی در دست در حال تعقیب کردن یک گراز است. در نقاشی دوم اثری به صورت کنده کاری شده بر بالای یک درگاه و زیر سقف یک اتاق است.

در این تصویر یک حیوان که به احتمال زیاد است رو به روی پلکانی ایستاده و به نظر می رسد که قصد بالا رفتن از پله ها را دارد. پلکان مذکور به ساختمانی منتهی می شود که تصویر یک انسان تیز در بالای آن دیده می شود و اجتمال می رود یک شاه نشین باشد. یکی از انواع اشیایی که در این محوطه پیدا کرده اند لیوان های سفالی است که به صورت شکسته و گاهی هم کامل بوده اند.

راه های دسترسی به دهانه غلامان زهک

برای بازدید از این شهر تاریخی باید به دو کیلومتری روستای  قلعه نو بروید که در فاصله 5 کیلومتری از زهک قرار دارد. اینکار با خودرو شخصی می تواند سریع تر و راحت تر باشد.

شرایط بازدید

دیدن این بنا را بهتر است در فصول خنک سال انجام دهید، بهتر است این نکته را بدانید که دیدن این محل به صورت رایگان است.