رباط شرف؛ معرفی + راه های دسترسی

رباط ها یا کاروانسرا ها بناهایی بودند که از دوران هخامنشی در ایران ساخته می شدند. این سازه ها وظیفه خدمت رسانی به مسافران و کاروان ها در بین راه ها و گاهی در شهرها را داشتند. کاروانسراها در معماری شبیه به یکدیگر بودند، تنها تفاوت آنها زمانی بروز می کرد که آب و هوای منطقه متفاوت باشد. کاروانسراها در هر یک از مناطق با اقلیم متفاوت معماری خاص آن مناطق را به خود می گیرند.

در مناطق مرکزی و گرم و خشک ایران اکثر کاروانسرا ها به صورت حیاط مرکزی ساخته می شدند ولی در مناطق سردسیر و کوهستانی فاقد حیاط بودند. اوج شکوه این بناها در زمان صفویه بود که معماری آن تجلی پیدا کرد و به صورت تقریبا نهایی در آمد. در هر یک از دوران های تاریخی ایران قسمتی به کاروانسرا ها اضافه شد ولی بعد از دوران صفویه تقریبا هر کاروانسرایی که ساخته شد معماری همان دوران را داشت.

در اکثر شهرهای ایران که دارای تاریخی قدیمی هستند می توان نمونه ای از این سازه ها را دید. سرخس که از شهرهای استان خراسان رضوی است یکی از باشکوه ترین کاروانسراها در خود جای داده، این کاروانسرا، رباط شرف است که به دلیل معماری آجر کاری خاص خود شهرتی  چشم گیر پیدا کرده است. در این بخش از مجله مستر بلیط در مورد رباط شرف اطلاعاتی را جمع آوری کرده ایم که در اختیار شما قرار می دهیم.

معرفی رباط شریف

این بنا کاروانسرایی است که از دوران سلجوقی در شهر سرخس بر جای مانده است و در نزدیکی روستایی با نام شورلق قرار دارد. این کاروانسرا در محلی کاملا بیابانی قرار دارد که تا فرسنخ ها اطراف آن هیچ آبادی وجود ندارد و افرادی که چشمشان به این بنا در این محل ساکت می خورد دچار تعجب و حیرت می شوند.

این ناحیه سیلگاه و در فصل های آخر سال بیابانی زرد رنگ و خلوت است، ولی در فصل بهار و اوایل تابستان گله های مختلف گوسفند از آن عبور می کنند. این کاروانسرا در جاده مرو به نیشابور قرار داشته و دلیل احداث آن در این محل نیز همین موضوع بوده است.

روبروی رباط شرف باقی مانده هایی از یک  بنا را می توان دید که دقیقا مشخص نیست که چه بنایی بوده است ولی شاید این سازه نیز کاروانسرایی کوچک تر بوده که برای مردم عادی ساخته شده بود. با توجه به بیابان های اطراف بنا و فضای فوق العاده رباط شرف می توان حدس زد که این بنا در زمان کاربری خود دارای چه اهمیت فوق العاده ای بوده است.

تاریخچه رباط شرف

بر اساس کتیبه ای که در سردر ورودی آن قرار دارد تاریخ ساخت آن مشخص شده است. آنچه به عنوان تاریخ بنا در رباط شرف باقی مانده سال 549 هجری قمری، هم زمان با سلطنت سلطان سنجر سلجوقی، است.

این تاریخ که در ایوان انتهایی و در ناحیه پا طاق قوس سردر آن هنوز باقی مانده است در انتهای کتیبه مذکور قرار دارد و به خط ثلث با گچ ساخته شده است. البته نکته حایز اهمیت در این کتیبه این است که بر روی نماسازی قدیمی تر بنا ساخته شده است بنابر این احتمال می رود بنا از تاریخ ذکر شده نیز قدیمی  تر باشد.

از نتایج مطالعات آندره گدار در کتاب آثار ایران که در سال 1949 تالیف شده است چنین نتیجه می شود که این بنا در سال 508 هجری ساخته شده است. در سال 548 هجری در اثر حمله دشمنان آسیب دید و در سال 549 هجری مورد تعمیر قرار گرفت.

درباره نام رباط شرف مدرکی در بنا بافی نمانده است ولی اظهار نظری که از آقای راد در کتاب آثار ایران وجود دارد قابل توجه است: «من فقط یک نفر را می شناسم که در عصر سلجوقی بتواند یک چنین بنای عظیمی را بسازد و او شرف الدین ابو طاهر بن سعد الدین علی النقی است، این مرد بزرگ در سال 481 ه.ق از قم به خراسان آمد و مدت چهل سال حاکم مرو بود، وی در سال 515 ه.ق وزیر سلطان سنجر شد.

بنابراین قاعدتا باید که فقط این شخص بزرگ و مقتدر توانسته باشد چنین بنائی را بسازد و نیز مسلم است که امنیت راه مرو به نیشابور برای سلطان سنجر دارای کمال اهمیت بوده و رباط ها و کاروانسراهای معظمی که هنوز هم بر راه های قدیم ایران واقع شده اند اکثرا به وسیله خود سلاطین یا ورزای آنها و یا اعیان و بزرگان دیگری از دربارر آنها ساخته شده است. پس ممکن است که رباط مورد بحث ما نیز در ابتدا به همین نام فعلی امروز خوانده شده باشد. از آن گذشته دوره اقتدار شرف الدین با دوره ساخت این بنا تطابق دارد».

معماری و ساختار

این بنا که دارای پلانی مستطیل شکل است حدود 4638 متر مربع مساحت دارد و در جهت جنوب شرقی به شمال غربی کشیده شده است. کل سطح زیربنای آن در اطراف دو حیاط قرار گرفته اند. دو حیاط بسیار کوچک هم در دو طرف ایوان انتهایی وجود دارد که باعث روشنایی اتاق های اطرافشان شده اند و جنبه خصوصی داشتند.

مساحت هر کدام از این دو حیاط کوچک 16 متر مربع با ابعاد 4 در 4 است. حیاط اول به شکل مستطیل است و ابعادی برابر با 16.5 در 32.4 متر دارد، حیاط دوم نیز مربعی شکل با 31.8 در 31.3 متر است در وسط آن می توان آثاری از یک حوض دایره ای شکل را دید. بین ساخت حیاط اول و دوم فاصله زمانی وجود دارد و در ابتدا حیاط دوم ساخته شده و بعد ها حیاط اول به بنا اضافه شده است.

ساختمان رباط فقط یک ورودی در قسمت جنوب شرقی دارد که شامل یک سردر زیبا و دو طاق مرکب در دو طرف آن و یک ایوان ورودی است که به وسیله راهرویی به حیاط منتهی می شود. از بیرون که به بنا نگاه می کنید می توانید شش برج را ببینید. دو برج در دو طرف نمای ورودی، به شکل پنج ضلعی، دو برج انتهایی به صورت مدور و دو برج دیگر در دو طرف بنا قرار دارند.

پلان بنا ترکیبی از دو قوس دایره است که در بین آنها مثلثی قرار دارد. در نمای پشت یک برجستگی وجود دارد که مربوط به شاه نشین انتهایی بنا است. طول بنا از سردر ورود تا انتهای این برجستگی حدود 102.5 متر می شود.

در رباط شرف می توان دو مسجد را دید که یکی در سمت چپ دالان ورودی به حیاط اول قرار دارد که دارای دو ورودی از این دالان است، یکی در مقابل محراب و دیگری پس از آن. مسجد دیگر در طرف چپ دالان ورودی به حیاط دوم است که دارای دو محراب بوده است که یکی از محراب ها بسیار آسیب دیده و قسمت های جزئی از گچ بری های آن باقی مانده است. دو قسمتی بودن این مسجد و داشتن دو محراب با ملاحظه ابعاد کوچک آن از مواردی است که شاید بتوان با بررسی روابط اجتماعی آن زمان سنت های مذهبی به آن دست یافت.

اصطبل ها از ویژگی های اصلی بنا هستند که هم در حیاط اول و هم در حیاط دوم وجود دارند. در طرف راست دالان ورودی به حیاط دوم، اتاقی وجود دارد که می تواند مربوط به نگهبان باشد، از این اتاق پله ای به چند اتاق که در بالای دالان ورودی قرار دارد می رود. در اتاق هایی که در قسمت غربی حیاط دوم قرار دارند سکویی دیده می شود که در روی سکو کنار ورودی آن آثار آشپزخانه باشد ولی چون در ورودی دیوار مقابل محل بستن اسب وجود دارد اسیاب دستی برای خرد کردن جو برای اسب ها بوده است.

در گوشه شمال غربی و شرقی و در پشت برج های تشکیل شده از سه دایره اتاق های بزرگی هستند که در زیر هر یک از آنها آب انباری وجود دارد که در حال حاضر سقف آنها خراب شده است.

در این بنا تزئینات بسیار زیبایی به کار رفته است که اکثرا از روش آجر چینی خفته راسته و گچبری های زیبا استفاده شده است. علاوه بر این در قسمت های مختلفی می توان آیاتی از قرآن و همچنین طرح های چلیپایی و اسلیمی را مشاهده کرد.

در زمینه سفال، قطعات و یا ظروف سفالین کامل یا قطعاتی که شکل یک ظرف را کاملا مشخص کنند در این بنا پیدا نشد. قطعات سفال های لعاب دار همگی به رنگ آبی مخصوص دوره سلجوقی است. اشیا به دسته آمده در این مکان را می توان به شش دسته تقسیم کرد که به شرح زیر هستند:

1) سفال خشن بدون لعاب، 2) سفال با لعاب پاشیده، 3) سفال با لعاب پاشیده و نقش کنده، 4) سفال با نقش کنده، 5) سفال با لعاب یک رنگ، 6) سفال با لعاب خمیر شیشه.

راههای دسترسی به رباط شرف

برای این که بتوانید از بنا دیدن کنید باید به شهرستان سرخس در استان خراسان رضوی سفر کنید، که این کار را می توانید با وسایل حمل و نقل عمومی از جمله قطار انجام دهید. برای خرید بلیط قطار سرخس بهتر است از مستر بلیط کمک بگیرید.

شرایط بازدید

برای بازدید از این مکان می توانید در کلیه ساعات روز مراجعه کنید ولی پیشنهاد ما به شما دیدار از این مکان در طول روز است تا بتوانید از کلیه قسمت های آن دیدن کنید.