عصارخانه اخلاقی؛ معرفی + راه های دسترسی

عصارخانه اخلاقی کجاست؟ يكی از احتياجات بشر از همان دوران او ليه زندگی، تأمين روشنايی بود تا به وسيله آن خود را از تاريكی برهاند. استفاده از روغن دانه هايی چون خشخاش، بزرك، كی كج، كافشه و كرچك از زمان های دور در سرزمين ايران ر ايج بود.

اگرچه شمع ها از اهميتی بسزا برخوردار بوده اند، اما شمع جنبه اشرا فی داشته و مخصوص دربار، اعيان و رجال بود و بيشتر در جشن ها، عروسی ها و ساير مراسم خاص استفاده می شد. از سويی مشعل ها نيز هنگام گردش در شب و بيشتر به صورت چراغ قوه های امروزی مورد استفاده بوده است. عموم مردم در اين زمان از روغن های چراغ بر ای روشنايی منازل استفاده می كردند.

اين روغن ها به دليل ارزانی و فراوانی مورد استفاده مردم عادی بوده اند. روغن های چراغ در كارخانه های روغن گيری (عصارخانه) تهيه می شد. عصارخانه علاوه بر تهيه روغن چراغ و روغن خوراكی كه از مواد او ليه گرفته می شد، نقش مهمی در آماده كردن خوراك دام ها و كود لازم برای مزارع كشاورزی داشته است.

نجف آباد در استان اصفهان به شهر عصارخانه ها معروف بوده و تعداد 15 عصارخانه داشته است. در این بخش از مجله مستر بلیط به سراغ یکی از عصارخانه های شهر نجف آباد یعنی عصار خانه اخلاقی رفته ایم و اطلاعات جامعه ای در این رابطه برای شما جمع آوری کرده ایم.

معرفی عصارخانه اخلاقی

با توجه به وضعيت زراعتي نجف آباد، وجود منابع كودی و روشنایی در اين شهر احساس می شد كه اين كار توسط روحاني خیّری از شهر اصفهان و با تقاضاي مردم نجف آباد انجام شد. سيدمحمدباقر شفتی يا بيدآبادي سنگ بنای يكی از بزرگترين عصارخانه های آن زمان نجف آباد را پايه گذاری نمود.

اين بناي بزرگ با سبك معماری خاص ساخته شده و امروزه به عصارخانه اخلاقی (بزرگ يا آقا ) معروف است. اين عصارخانه كه از آثار عهد شاه عباس است، يكی از قديمی ترين عصارخانه های ايران به شمار می رود.

ساختمان، سبك معماري، اسلوب بنا و محاسبات فنی مهندسی آن، اين بنا را به يكی از مهم ترين عصارخانه های استان اصفهان و از نفايس اين عهد تبديل كرده است. محاسبات صورت گرفته در ساخت اين بنا، با توجه به پيشرفت هاي علمي در آن زمان، پيچيده و در نوع خود بسيار جالب است.

همچنين اشيا و لوازم بسيار ارزشمند و زيبايي در اين عصارخانه وجود دارد كه گرانبهاترين شيء اين گنجينة باارزش، سنگ حجاري شده بسيار نفيسي است كه روي آن آيه آخر سوره مباركه «القلم» به خط استاد محمدحسن الامامی، مورخ 1094 هجری قمری، نقش بسته است.

عصارخانه اخلاقی هنوز در بازار شهر پابرجاست. اين عصارخانه در سال 1246 ه.ق تعمير گرديده است. آصف در مورد تاريخ تعمير اين عصارخانه بر اساس حرو ف ابجد، شعری به مضمون زير سروده است:

خواست تا در جهان نجف آباد

كه برد روح آن ز روح حزن

طرفه عصارخانه ايش بود

به ز عصارخانه هاي كهن

شب تاريك خاص و عام شود

از مصابيح روغنش روشن

داد فرمان و گشت فرمانش

بهر تعمير اين بنا مذعن

چون تمام اين بناي با بركات

شد به تأييد قادر ذوالمن

بهر تاريخ سال اتمامش

آصف اين گفت و ختم كرد سخن

می شود روشن اين زسين سراج

سدس را كم كنی گر از روغن

تاریخچه عصارخانه اخلاقی

عصاری و روغن كشی از مشاغل مهم مردم نجف آباد در دوران های گذشته بوده است، به طوری كه برو گش در كتاب سفری به دربار سلطان صاحب قران درخصوص وضعيت اقتصادی – اجتماعی ومشاغل نجف آباد در دوران قاجار يه و عصر ناصرالد ين شاه مي نويسد:

« پس از  گردش در چند كوچه و خيابان به بازار نجف آباد رسيديم كه بعدازظهر هم مغازه های آن باز بود و كسبه به كار اشتغال داشتند. قسمت مهمی از صنايع و كاردستی مردم نجف آباد و كسبه بازار، پاك كردن پنبه و ريسندگی آن و رنگرزی بود. كارگاه های رنگرزی هم پس از بازدید از بازار، كدخدا پرسيد: آيا میل داريد كارخانه روغن كشی نجف آباد را هم مشاهده كنيد؟ جواب ما مثبت بود».

علاوه بر عصارخانه اخلاق ي كه در دوره صفو يه (1094 ه . ق) بنا شده است، عصارخانه های حاج نوروز، سيد رضا آ يتی، سيد محمود آ يتی، سيدنصرالله، بابا امين، شاه آباد، ياور، يمای، بابا رضا و اسماعيل نادر از بناهای دوره قاجاريه می باشند. عصارخانه حاج نوروز كه امروزه به «عصارخانه زمانی» معروف است، توسط حاج نوروز زماني ساخته شده است. عصارخانه شاه آباد نيز به نام «عصارخانه بابا محب» و عصارخانه ياور كه بانی ساخت آن فتحعلی خان می باشد با نام «عصارخانه آخوند» شناخته می شوند.

روش روغن گیری در عصارخانه

روش روغن گيری برای همه دانه ها به جز در مواردی، يكسان است. به طور كلی دانه های روغنی خام را ابتدا در زير سنگ بزرگی به نام «بار مالی» ساييده و نرم می كردند. سپس اين دانه های نرم شده را به قسمت ديگری می بردند كه دارای سنگ بزرگ آسيابی بزرگ بوده و اين سنگ توسط شتر به حركت در می آمده است. دانه ها را زير اين سنگ با مقدار معينی آب قرار می دادند و سنگ را به گردش در می آوردند.

پس از ساعتی گردش، خمير يكدستی به دست می آمده به نام «گِلِه» كه آماده برای روغن گيری بود. اين خمير توسط شاگرد عصاری در سبد های ضخيم و دايره شكلی به نام «كوپی» ريخته و به قسمت تيرخانه برده می شد. در فضای تيرخانه گودالی به نام «تيلوه» برای قرار دادن كوپی ها جهت فشار و روغن گيری و گودال ديگری به نام «پاچال» در جلوی آن كه حاوی خمره های روغن گيری بود، قرار داشت و روغن سرازير شده از تيلوه به درون خمره ها جاری می شد.

 پس از چيدن كوپی های مملو از خمير دانه ها در تيلوه، ابتدا به وسيله تير كوچكی به نام «کارماله» کمی فشار به کوپی ها می آرودند، سپس چند قطعه چوب قطور گرد به نام «شاگرده» روی هم قرار داده و رو ي كوپی ها می گذاردند و به تدريج تير بزرگی را كه يك سر آن در ديوار قرار گرفته و با دندانه های مخصوص مهار شده بود، پايين می آوردند.

پس از چند ساعت سنگ بزرگی به نام «بنه» را به وسیله طناب از تیر بزرگ آو يزان می كردند تا فشار بيشتری بر كوپی ها وارد آ يد و روغن دانه ها به طور كامل گرفته شوند. پس از 24 ساعت تیر را به جای اول باز می گرداندند. خمره های پرشده از روغن را به انبار منتقل و «برز ها» را بیرون می آوردند. برز همان تفاله و كود بسيار مقوي در امر كشاورزی بود و يا به مصرف دام می رسید.

راه های دسترسی به عصارخانه اخلاقی

این عصارخانه در خیابان هفده شهریور و در مرکز شهر نجف آباد قرار دارد.  برای رفتن به آنجا اگر قصد استفاده از وسایل نقلیه عمومی را داشته باشید هم می توانید از با تاکسی و هم اتوبوس به این مکان بروید.