مسجد امام؛ تاریخچه+نقشه

اصفهان که به پایتخت فرهنگی ایران شهرت دارد دارای جاذبه های تاریخی و گردشگری فراوانی است که نشان دهنده قدمت و تاریخ این شهر کهن هستند. از معروف ترین بناهای تاریخی اصفهان می توان به مسجد زیبای امام اشاره نمود که در میدان نقش جهان واقع شده است. قدمت این مسجد به دوران صفویه باز می گردد و معماری فوق العاده آن سبب شده که نامش در لیست آثار ملی ایران ثبت گردد.

از این رو هر ساله گردشگران داخلی و خارجی متعددی برای دیدن مسجد امام به اصفهان سفر می کنند. اگر می خواهید با تاریخچه این مسجد و ویژگی های خاص آن بیشتر آشنا شوید پس تا پایان با مجله مستر بلیط همراه باشید.

تاریخچه مسجد امام

در میدان نقش جهان اصفهان که معمولا اولین جاذبه گردشگری است که مسافران از آن بازدید می کنند چندین بنا از زمان صفویه بر جای مانده است که یکی از مهم ترین آن ها مسجد امام می باشد. معماری بی نظیر، کاشی کاری ها، گچ بری ها وتزئیناتی که بر روی این مسجد صورت گرفته آن را به یکی زیباترین شاهکارهای معماری دوران صفوی تبدیل کرده است. ساخت این مسجد همزمان با بیست و چهارمین سالروز سلطنت شاه عباس اول در سال 1020 هجری قمری آغاز شد و تکمیل نمودن آن بالغ بر 5 سال طول کشید.

این مسجد در گذشته به نام های مختلفی مانند مسجد جامع عباسی، مسجد سلطانی و مسجد شاه مشهور بود اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی این مسجد به مسجد امام شهرت یافت. این مسجد که از بناهای برتر معماری اسلامی ایران محسوب می شود در شهر اصفهان جایگاه ویژه ای دارد و ساختار آن نشان دهنده سابقه هزاران ساله مسجد سازی در ایران می باشد. مسجد امام به دلیل سبک معماری بی نظیر و کاشی کاری هایی که دارد در سال 1310 در لیست آثار ملی ایران قرار گرفت . علاوه براین نام آن به عنوان عضوی از مجموعه نقش جهان در کنار سایر بناهای موجود در میدان نقش جهان در میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.

این بنای تاریخی که به دلیل معماری بی نظیر و تزئینات منحصر به فرد و زیبایی که دارد جز آثار برجسته معماری ایران قرار گرفته و در ضلع جنوبی میدان نقش جهان واقع شده است. ساخت مسجد امام به دستور شاه عباس بزرگ در سال 1038 هجری قمری همزمان با سومین مرحله از پیاده سازی میدان نقش جهان اتفاق افتاد و در دوره شاه صفی در سال 1052 هجری قمری مراحل ساخت آن پایان یافت و به بهره برداری رسید.

اگر مسجد امام که از با شکوه ترین و معروف ترین بناهای جهان است را با دقت مورد بررسی قرار دهید متوجه می شوید که در آن مفاهیم دینی و سنت ها، آرمان ها، طرح و نقشه، عناصر به کار رفته در ساخت مسجد، تزئینات و کاشی کاری های انجام شده همگی در نوع خود بی نظیر هستند و قرار گیری تمامی این موارد در کنار یکدیگر سبب شده که چنین بنای با عظمتی به وجود آید.

در ساخت مسجد امام اصفهان این بنای تاریخی ارزشمند، معماران و مهندسان بسیاری نقش داشته اند که از جمله آن ها می توان به استاد علی اکبر اصفهانی معمار و مهندس آن، محب علی بیک الله  ناظر آن، عبدالباقی تبریزی، محمد صالح امامی، علیرضا عباسی، محمد رضا امامی، علی رضا عباسی که از کتیبه نگاران و خوش نویسان مشهوری هستند نام برد.

رویدادهای تاریخی مسجد امام

این بنای تاریخی در طی سال ها عمر خود شاهد رویداد ها و اتفاقات بسیار مهمی بوده است که موجب شده امروزه از اهمیت ویژه ای برخوردار باشد. از مهم ترین وقایع این مسجد می توان به اصابت سه گلوله به سر در ورودی مسجد در طی حادثه حمله روس ها و جنگ با اشرف افغان اشاره نمود. همچنین در اواخر دوره قاجار که همان سال‌های استبداد صغیر بود از مسجد امام به عنوان پایگاهی جهت مبارزات استفاده می کردند.

تاریخ نویسان مشروطیت از جمله عبدالمهدی رجایی معتقد هستند که صارم الدوله نوه ناصر الدین شاه مادرش را که به منزل نورالله نجفی اصفهانی پناه برده بود را با گلوله به قتل رساند و همین موضوع سبب به وجود آمدن این ماجرا و اعتراضات گردید.

در طی همین ماجرا مردم اصفهان در سال 1286 به نشانه خشم و اعتراض در مسجد تحصن نمودند. کنترل مسجد در این تحصن توسط نورالله نجفی و آقا نجفی که از روحانیون شیعه و مجاهدین مشروطه بودند صورت می گرفت. این ماجرا هنگامی پایان یافت که گروهی از مجاهدین بختیاری با رهبری ضرغام السلطنه حاکمیت استبدادی ظل‌السطان قاجار وارد اصفهان شدند.

علاوه بر این در زمان حکومت مسعود میرزا ظل‌السلطان  که در واقع پسر بزرگ ناصر الدین شاه است بالغ بر 50 بنای تاریخی و باغ و آثار ارزشمند به دستور او ویران شدند تا میزان نفوذ و قدرت خود بر اصفهان را به همگان نشان دهد.

موقوفات مسجد

شخصی به نام محب علی بیک  به عنوان متولی اوقاف مسجد ازطرف شاه عباس انتخاب شد و او 14 فقره ملک را به عنوان موقوفات مسجد هدیه نمود. در گذشته کتیبه ای سنگی در مسجد وجود داشت حاوی اطلاعات وقف نامه مسجد بود که در آن به 48 ملکی که در اصفهان و اطراف آن برای مسجد و مخارج آن وقف شده بودند اشاره داشت اما متاسفانه امروزه آثاری از آن بر جای نمانده است.  شیخ بهاالدین عاملی رونوشت خلاصه ای از وقف نامه مسجد تهیه نموده بود که در آن تمامی شرایط و جزئیات موقوفات وجود داشت.

مرمت و بازسازی مسجد

مسجد امام اصفهان در طی سالیان عمر خود به دلیل حوادث و اتفاقات مختلف بارها مورد مرمت و باز سازی قرار گرفت که در ادامه به برخی از آن ها اشاره می کنیم. در تاریخ 23 ربیع الاخر سال 1260 هجری قمری به دلیل زلزله بزرگی که در این منطقه رخ داد علاوه بر اینکه شکاف های عمیقی در مناره جنوبی به وجود آمد مناره های ایوان نیز از آن جدا شدند. در واقع جدا از قدرت زلزله ضعف زیرسازی و فشار منارها بود که سبب شد بنا در این حد نشست داشته باشد و تخریب گردد.

پس از این اتفاق محمد شاه قاجار در سال 1261 دستور داد که تعمیر جزئی در حد تعویض کاشی هایی که تخریب شده اند انجام دهند و کاشی های جدیدی نصب کنند. هر چند که در این مرمت تعمیر اساسی صورت نگرفت اما در کتیبه مسجد تعمیر انجام شده به نام محمد شاه قاجار ثبت گردید. چندین سال پس از این ماجرا یعنی در سال 1310 به دلیل ریزش مجدد کاشی های نصب شده میزان شکاف های مسجد به شدت افزایش یافت به طوری که بنا دیگر در حد تخریب و فروپاشی کامل بود.

همین مسئله موجب شد که در سال 1316 مسجد به طور کامل از نو مورد مرمت و باز سازی قرار گیرد و پس از بازسازی پایه های ساختمان و رفع نقاط ضعف آن ایوان ها نیز به طور کامل بازسازی شوند و مناره ها مجددا با کلاف های آهنی به ایوان متصل شوند. این تعمیر و بازسازی توسط یکی از معروف ترین معماران بناهای تاریخی در اصفهان یعنی استاد حسین معارفی انجام شد. مسجد امام اصفهان پس از این بازسازی تا کنون چندین بار دیگر بازسازی شده است و بخش هایی از آن مانند سردر، ورودی، مدرسه ها، ایوان های شرقی و غربی و … مورد مرمت قرار گرفتند.

نقشه و معرفی بخش های مختلف

مسجد جامع اصفهان به عنوان یکی از مهم ترین بناهای تاریخی دوره صفوی در اصفهان از شاهکارهای معماری ایرانی اسلامی محسوب می شود و از بخش های مختلفی تشکیل شده که هر کدام دارای ویژگی ها و کاشی کاری ها و تزئینات کاملا متمایز و بی نظیری هستند. در ادامه بیشتر به معرفی این بخش ها می پردازیم.

ویژگی های بنای مسجد امام اصفهان

این اثر با شکوه که اوج تحول معماری مساجد ایرانی را به تصویر می کشد مطابق سبک مسجد سازی ایرانی دارای 4 ایوان زیبا است. سبک معماری مسجد امام اصفهان همانند سایر مسجدهای برجسته ایرانی مثل مسجد جامع اصفهان آمیخته‌ای با ذوق و خلاقیت و مهارت معمارانی با سابقه و معروف است که همیشه بهترین آثار را ازخود بر جای گذاشته اند. یکی از کارهای خلاقانه ای که در ساخت این مسجد صورت گرفته است الحاق دو مدرسه سلیمانیه و ناصری به صحن مسجد می باشد که در ضلع های جنوب شرقی و جنوب غربی واقع شده اند.

این دو بنا که مستطیل شکل هستند به موازات شبستان مسجد و در نزدیکی ایوان های کوچکتر و صحن های مسجد قرار گرفته اند. مسجد امام با وجود آنکه بنایی عظیم است که دارای ارتفاع زیادی می باشد اما ساخت آن با رعایت تمامی تکنیک ها و اصول معماری و مسجد سازی به بهترین شکل ممکن انجام شده است و بنایی را به وجود آورده که در نوع خود بی نظیر است.

میان محورهای داخلی مسجد و محورهای میدان نقش جهان نوعی ناهماهنگی وجود دارد. در واقع چون این میدان در ابتدا با هدف چوگان بازی و اسب سواری هموار و ایجاد شده بود احتیاجی به هموار سازی با قبله نداشت. در مرحله دوم پروژه ساخت مجموعه نقش جهان نیز بناهایی مانند سردر قیصریه، بازار اطراف میدان، مسجد شیخ لطف الله و کاخ عالی قاپو به محوطه میدان افزوده شدند. اما چون ساخت مسجد امام اصفهان و مسجد شیخ لطف الله بعد از این مراحل انجام شد دیگر برابری و همسطحی مناسبی بین محورهای مسجد و میدان برقرار نبود.

نمای مسجد

همانطور که بیان شد بین محورهای مسجد و محور میدان برابری چندانی برقرار نیست و محور میدان تنها با 4 جهت اصلی دارای برابری و مقایرت می باشد. علاوه بر این تنها در راستای یکی از شاهراه های قدیمی شهر قرار گرفته است. قسمت ورودی مسجد کاملا هماهنگ با بر میدان می باشد اما به منظور تصحیح جهت قبله قسمت داخلی مسجد 45 درجه در جهت جنوب غربی می گردد.

در واقع معماران و طراحان سعی کرده اند با ایجاد یک دهلیز مورب میان ورودی مسجد و ایوان شمالی ناهماهنگی موجود میان محورها را از بین ببرند به طوری که افراد پس از ورود به مسجد بدون آنکه این چرخش 45 درجه ای را احساس کنند در مقابل قبله قرار گیرند.

قسمت های مختلف مسجد

گنبدها

گنبد مسجد امام اصفهان یکی از بخش هایی از مسجد است که به دلیل ویژگی های خاصی که دارند این مسجد را از سایر مسجدها متمایز ساخته است. قدمت این گنبدها به حدود 400 سال پیش باز می گردد و به نحوی طراحی شده که حتی کوچک ترین صداها را با بالاترین قدرت منعکس می کند. این قابلیت گنبد مسجد در گذشته بسیار اهمیت داشت زیرا دستگاه صوتی چندانی برای سخنرانی و اذان گفتن در دسترس نبود. وجود چنین ویژگی هایی در مسجدها و بناهای باستانی ایران نشان دهنده  میزان دانش و اطلاعات بالای معماران و طراحان ایرانی است.

کاشی کاری ها

کاشی کاری هایی که در مسجد امام اصفهان به کار رفته اند بسیار زیبا وتحسین برانگیز هستند به طوری که نظر هر بازدید کننده ای را به خود جلب می کنند. به شما پیشنهاد می کنیم که اگر قصد دارید با تهیه بلیط هواپیما اصفهان و یا تهیه بلیط اتوبوس یا خرید بلیط قطار سفری چند روزه به این شهر باستانی داشته باشید حتما از این مسجد تاریخی بازدید نمایید.

تمامی بخش های داخلی و خارجی مسجد امام پوشیده از کاشی کاری های فوق العاده زیبایی است. اگر به سر در ورودی مسجد نگاه کنید متوجه شاهکار معماری و کاشی کاری های ایرانی اسلامی خواهید شد. در سردر و ورودی مسجد کاشی های معرق، کتیبه ها، طرح های اسلیمی که در کنار یکدیگر قرار گرفته اند به زیبایی خود نمایی می کنند.

قوس ایوان مسجد توسط  ابزاری طنابی ساخته شده از کاشی های آبی رنگ که از دو گلدان نقش برجسته از جنس مرمر خارج می شوند تزئین شده است. بر روی نیمه گنبد ورودی نیز مقرنس های بسیار زیبایی وجود دارد که تا قسمت بالایی کتیبه  اصلی مسجد ادامه دارد. این کتیبه در قسمت ورودی مسجد سال ساخت و پایه گذاری مسجد را در معرض دید بازدید کنندگان قرار می دهد.

دو طرف در ورودی مسجد نیز با استفاده از قاب بندی ها، کاشی های با کیفیت از طرح های اسلیمی و ترنجی تزئینات بی نظیری کار شده است. در بخش‌های دیگر مسجد و داخل ساختمان مسجد بر خلاف قسمت ورودی آن از کاشی های خشتی استفاده شده است که  غالبا دارای درجه بندی های متفاوتی از رنگ آبی هستند. البته در میان آن ها کاشی هایی به رنگ سبز و زرد نیز وجود دارد که پوشش های بسیار زیبایی ایجاد کرده اند.

کاشی های معرقی که در قسمت ایوان ورودی مسجد استفاده شده است دارای کیفیت بسیار بالایی هستند اما مصالح و کاشی های 7 رنگی که در داخل مسجد  به کار رفته اند در سطح پایین تری قرار دارند. ادعاهای مختلفی در رابطه با دلیل استفاده از این کاشی ها و مصالح وجود دارد که از شایع ترین آن ها می توان به هزینه بسیار بالا این امر و نیزعجله برای  به اتمام رساندن تزئینات بنا اشاره نمود.

ایوان های مسجد

این مسجد دارای 4 ایوان به ابعاد 100 در 130 متر و نیز صحنی با وسعت 70 متر مربع  می باشد و در آن هر ایوانی در مرکز یک طاقگان قرار دارد. ایوان جنوبی مسجد امام دارای دو مناره بلند و باریک با ارتفاع 48 متر است . هر یک از این ایوان ها به همراه گنبدی که در کنار آن ها با ارتفاع 52 متر از سطح زمین واقع شده اند شبستان مسجد را تشکیل می دهند.

در دو طرف شبستان محراب و منبری بزرگ واقع شده است که دارای ساختار هندسی مستطیل شکل هستند و این شبستان ها در زمستان ها مورد استفاده قرار می گیرند. هر یک از این شبستان ها به 8 فضا با طاق قوسی تقسیم بندی شده اند و بر روی ستون های سنگی قرار دارند.

دو ایوان شرقی و غربی مسجد دارای وجه تمایزهایی با سایر ایوان‌های مسجد که پیرو سبک مسجد سازی اسلامی در ایران هستند می باشد زیرا در انتها منتهی می شوند به اطاق های گنبد دار و مورخان معتقد هستند که طرح این دو ایوان از طرح مسجد جامع تیموری سمرقند ایده گرفته شده اند که این مسجد معروف به بی بی خانم می باشد.

ایوان شمالی مسجد دارای راه ارتباطی مستقیمی با میدان نقش جهان است که این ارتباط از طریق اتصال دهلیزی به ورودی اصلی که بر روی میدان باز می شود حاصل می گردد. علاوه بر این در سمت شمال شرقی دهلیز طاقداری وجود دارد که به صحن کوچکی منتهی می گردد که مخصوص آبریزگاه است.

کتیبه ها

نخستین کتیبه ای که به خط ثلث توسط علیرضا عباسی نوشته شده و در سر در ورودی مسجد قرار دارد نشان می دهد که مسجد امام در سال 1025 هجری قمری ساخته شده است. همچنین کتیبه دیگری که به خط محمد رضا امامی نوشته شده و در ایوان غربی واقع شده حاکی از آن است که تزئینات و تکمیل کاشی کاری های داخلی مسجد در سال 1047 به اتمام رسیده است. سروده واهب به خط نستعلیق برجسته، اشعار فارسی و تزئینات و نقش های برجسته ای که در نقره پوش ورودی مسجد وجود دارند نیز از دیگر آثار به جای مانده از دوران شاه صفوی می باشد.

سایر کتیبه های مسجد نیز از آثار به جای مانده از خوشنویسان معروف صفوی هستند که در برخی از این کتیبه ها نام نویسنده و تاریخ آن ذکر شده است. محمد رضا امامی، عبدالباقی تبریزی، محمد صالح اصفهانی، محمد حسین امامی از جمله خوشنویسانی هستند که کتیبه های داخلی مسجد امام اصفهان توسط آن ها نوشته شده است. این کتیبه های در بخش های مختلف مسجد از جمله محراب های شبستان شرقی، ایوان جنوبی، گنبد غربی، بالای محراب اصلی، محراب مدرسه ناصری و ایوان جنوبی مدرسه ناصری و … به چشم می خورد.

سنگاب های مسجد امام

مسجد امام اصفهان در مجموع دارای هفت سنگاب می باشد که در زیر به معرفی آن ها می پردازیم.

سنگاب چهلستون غربی

این سنگاب بر پایه ای هشت ضلعی و میان دو مربع سنگی پاشویه دار واقع شده است و جنس آن نیز از سنگ یشم می باشد. در سطح خارجی سنگاب چهلستون غربی نقش هایی به صورت گل و بوته وجود دارد که بسیار زیبا هستند. همچنین اشعاری به خط نستعلیق نیز در لبه های سنگاب به شکل بسیار ماهرانه ای کنده کاری شده اند.

سنگاب در ورودی

 این سنگاب که در مقابل در ورودی مسجد واقع شده است از جنس سنگ یشم بوده و بر روی پایه ای هشت ضلعی قرار است. بر روی این سنگاب بر خلاف سایر سنگاب ها کتیبه ای قرار ندارد و تنها گل و بته های نقش برجسته کنده کاری شده بر روی آن به چشم می خورد. در سال 1370 حفاظی چوبی در اطراف سنگاب وجود داشت اما در سال 1389 آن را با حفاظی شیشه ای تعویض نمودند که از آسیب  های احتمالی سنگاب جلوگیری کنند.

سنگاب گنبد غربی

جنس این سنگاب از مرمر است و دارای پایه ای چهار گوشه  می باشد که در میان دو پاشویه واقع شده است. معمولا آب های اضافی خارج شده از سنگاب در قسمت پاشویه جمع می شدند.

سنگاب چهلستون شرقی

بر روی این سنگاب نقش و طرح های بسیاری وجود دارد و از جنس سنگ آهک می باشد. سنگاب گنبد شرقی دارای پایه ای هشت گوش است.

سنگاب گنبد شرقی

سنگاب گنبد شرقی کاملا همانند سنگاب گنبد غربی می باشد. علاوه بر این سنگاب ها سنگاب دیگری مشابه سنگاب دالان جنوب غربی در بخش شرقی مدلخ ورودی مسجد قرار دارد  که دارای پایه ای گرد است و بر روی آن چند طرح و نقش ساده وجود دارد.

شرایط بازدید

مسجد امام اصفهان همه روزه به جز روزهای تعطیل سال پذیرای گردشگران داخلی و خارجی از ساعت 9 الی 11:30 و 13 الی 16:30 است و علاقمندان برای بازدید از آن باید بلیط تهیه کنند که هزینه بلیط آن برای تباع ایرانی و اتباع غیر ایرانی متفاوت است.

بهترین زمان بازدید از این بنای تاریخی مذهبی ایام نوروز می باشد و برای بازدید از آن حدود یک ساعت زمان نیاز خواهید داشت پس می تواند انتخاب خوبی برای بازدید در کنار سایر جاذبه های دیدنی و گردشگری اصفهان باشد.

از امکاناتی که برای این مسجد و مجموعه نقش جهان در نظر گرفته شده است می توان به دسترسی آسان به وسایل نقلیه، تردد معلولین با ویلچر، اقامتگاه،پارکینگ، رستوران، بوفه، امانتداری و .. اشاره نمود.

آدرس و نحوه دسترسی با مترو

این مسجد در ضلع جنوبی میدان نقش جهان واقع شده است و دسترسی به آن به راحتی امکان پذیر است. ایستگاه های وسایل نقلیه عمومی در نزدیکی این مسجد وجود دارد که بازدیدکنندگان به سادگی می توانند از آن ها استفاده نمایند. از جمله این ایستگاه ها می توان به ایستگاه مترو، اتوبوس و تاکسی های عمومی درون شهری اشاره نمود.

البته در نزدیکی میدان نقش جهان پارکینگ هایی نیز جهت پارک خودروها و افرادی که ترجیح می دهند با خودرو شخصی به بازدید ازمسجد امام بروند ساخته شده است که می توانید با خیال راحت برای ساعاتی خودرو خودرو را در آنجا پارک کنید و از تماشای این بناهای تاریخی لذت ببرید.

اگر تصمیم گرفته اید که از مترو برای رسیدن به میدان نقش جهان و بازدید از مسجد امام استفاده کنید باید پس از سوار شدن به مترو در ایستگاه میدان امام حسین که نزدیک ترین ایستگاه به میدان است پیاده شوید سپسباقی مسیر را پیاده طی کنید. برای استفاده از اتوبوس نیز باید پس از سوار شدن به اتوبوس در ایستگاه میدان امام حسین پیاده شوید. تاکسی های عمومی نیز هر چند که هزینه بیشتری دارند اما با استفاده از آن ها به راحتی می توان خود را به میدان نقش جهان رساند.