قلعه ناصری؛ تاریخچه + راه های دسترسی

قلعه ناصری ایرانشهر به عنوان یکی از قلعه های مهم در جنوب سیستان و بلوچستان و بعد از قلعه بمپور بزرگ ترین و مهم ترین قلعه خشت و گلی در بلوچستان محسوب می شود. ایرانشهر دارای جاذبه های تاریخی و طبیعی بسیاری است. اگر می خواهید با این قلعه تاریخی و زیبا بیشتر آشنا شوید، پیشنهاد می کنیم تا انتهای مجله مستر بلیط همراه ما باشید.

معرفی قلعه ناصری

یکی از آثار تاریخی به جای مانده از عصر قاجاریه، قلعه ایرانشهر است که به عنوان قلعه ناصری نیز شناخته می شود. این دژ در شهرستان ایرانشهر، استان سیستان و بلوچستان واقع شده و یادگاری از زمان پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار است.

در ایرانشهر آثار باستانی زیادی وجود دارد که دیدن هر یک از آنها شاید با خواندن یک کتاب تاریخی برابری کند. این شهر در گذشته پیوند دهنده تمدن های متعددی بوده و اکنون به یکی از جاذبه های توریستی برای گردشگران داخلی و خارجی تبدیل شده است.

تاریخچه قلعه ناصری

گفتیم که قلعه ناصری در ایرانشهر واقع شده است. با استناد بر کتب تاریخی و نوشته های عصر معاصر، ناصرالدوله فرمانفرما که در زمان قاجار حکمرانی استان های کرمان و بلوچستان را برعهده داشت.

در سال 1258 هجری شمسی، از ناصرالدین شاه قاجار خواست تا اجازه دهد یک دژ نظامی بزرگ در منطقه فهرج یا پهره (فهرج یا پهره اسم دیرینه ایرانشهر بود. رضاخان پهلوی در سال 1308 قوای خود را به سمت این منطقه حرکت داد و آن را به تصرف خود در آورد و در ادامه نام آن نیز تغییر کرد.) ساخته شود.

پادشاه وقت نیز با این درخواست موافقت کرد و در سال 1264 کار ساخت و ساز این بنا آغاز شد. استاد حسین معمار باشی کرمانی، که از طراحان بنام شهر کرمان بود، مسئولیت معماری قلعه را برعهده گرفت.

در سال 1271 مراحل احداث این دژ خاتمه یافت و به قلعه ناصری یا ناصریه شهرت گرفت. این قلعه جایگزین مناسبی برای دژ بمپور بشمار می رفت، که پیش از آن قرارگاه فرماندهی بلوچستان بود. این تمام ماجرای این دژ بزرگ نبود بلکه پس از این نیز داستان های دارد.

سال های پایانی عصر قاجاریه و همینطور سال های نخستین حکومت پهلوی اول، این قلعه دچار ضعف و درماندگی شد و به تصرف فردی به نام «دوست محمد خان بازکزایی» درآمد که از فرمانروایان منتفذ آن زمان بلوچستان بود. در پی این اتفاق، دژ نام خود را به قلعه دوست محمد خان تغییر داد.

زمانی که رضاخان به اقتدار زیادی دست یافت و دولت مرکزی به اندازه کافی جایگیر شده بود و به قدرت رسید، ارتش رضاخان پهلوی به پیشوایی تیمسار امان الله جهانبانی در بلوچستان این دژ را تسخیر کرد و همین امر نیز باعث شد که نام آن به قلعه ایرانشهر تغییر پیدا کند.

در زمان پادشاهی محمدرضا شاه، این قلعه دو بار تغییر کاربری داد، یک بار به ژاندارمری تبدیل شد و بار دوم نیز برای مدت کوتاهی از آن به عنوان محل تدریس استفاده کردند. در سال های نخست انقلاب نیز برای مدتی خالی از سکنه شد و تقریبا بلا استفاده رها شده بود.

گذشت زمان موجب گرید که این قلعه ویران شود به گونه ای که در سال 1361، قریب به 98 درصد از محیط درونی بنا با بولدوزر نابود گردید و تنها اثر بر جای مانده از آن به قسمت سردر و حصار مربوط می شد. این قلعه سرانجام در سال 1375 در لیست آثار ملی کشور به ثبت رسيد.

نقشه و معرفی قسمت های مختلف

کل قلعه ناصری متراژی قریب به 36 هزار مترمربع داشته است. این دژ از قسمت های مختلفی همچون: 7 حیاط وسیع، مال ‌بند، حوض ‌خانه، انبار، اسلحه ‌خانه، اصطبل، حمام، سربازخانه، شاه نشین و … تشکیل شده بود.

اتاق های آن بسیار زیاد بودند و گفته می شود که 150 اتاق مختلف برای کاربردهای گوناگون داشته است. دیوار این قلعه 9 اتاقک دیدبانی داشته و دیوار پرچین ها روی زمین پهنایی برابر با ۴٫۵ متر و بلندایی برابر با ۷ متر داشتند.

زمین قلعه ناصری در زمان ساخت حدودا ۷ هزار و ۵۰۰ متر بوده است و برای ساخت آن از خشت، گل و آجر استفاده کرده اند. این قلعه بعد از اتمام ساخت، مقر حکمرانی بلوچستان می‌ شود که تا قبل از آن، قلعه بمپور این وظیفه را داشته است. این حصار به صورت کلی ۹ برج دیدبانی داشته که در قسمت بالای برج‌ های دیدبانی نیز تزیینات آجر کاری به صورت ساده و طرح ‌های هندسی دیده می ‌شود.

آب مورد نياز به وسيله يک رشته قنات وارد قلعه می ‏شده است و پس از ذخیره در حوض خانه ‏ها به منظور زراعت و استفاده در آبيارى باغات كه در شمال قرار داشته‏ اند از آن استفاده می کرده اند. با خرید بلیط اتوبوس ایرانشهر می توانید به این شهر بروید و از قلعه ناصری دیدن نمایید.

در قسمت بالایی دیوارهای برج طرح های هندسی مختلف، مانند لوزی و دندان موشی دیده می شود و همچنین در سر در قلعه نیز از آجرهای تزیینی استفاده شده است.

قلعه ناصری در گذشته دارای 150 اطاق در اندازه‏ هاى مختلف، ۴ حیاط مجزا، حوض خانه، انبار، اصطبل، حمام، سرباز خانه و حاکم نشین بوده است. همچنین زمان محمدرضا شاه پهلوی این قلعه به عنوان پادگان نظامی و بعدها به عنوان مدرسه مورد استفاده قرار گرفت.

بعد از انقلاب اسلامی، مدتی قلعه ناصری متروکه بود و به تدریج رو به ویرانی می ‌رفت، سرانجام در سال ۱۳۶۱ هجری شمسی حدود ۹۸ درصد بنا تخریب ‌شد و فقط سر در و حصار آن باقی ماند. در حال حاضر مرمت معماری داخلی قلعه ناصری ایرانشهر در حال انجام است.

درست است که معماری درونی این سازه به طور کامل نابود شده اما از طرح های آجری سردر مدخل دژ و کوشک های آجرکاری شده، می توان دریافت که در تزیین این قلعه از معماری رج چینی، دندان ‌موشی، هندسی، لوزی، چلیپایی و … بهره برده اند. این طراحی شباهت زیادی به طراحی بکار گرفته شده در ارگ بم کرمان دارد. در ساخت آن از خشت، گل و آجر به عنوان مصالح استفاده شده است.

شرایط بازدید

برای رفتن به قلعه ایرانشهر در شهرستان ایرانشهر استان سیستان و بلوچستان وسایل نقلیه مختلفی در دسترس است.  توصیه می کنیم بازدید از این شهر را به فصل بهار یا پاییز موکول نمایید که در این ایام آب و هوایی مطبوع و دلچسب دارد. بازدید از قلعه ایرانشهر بدون هزینه امکان پذیر است و شما برای یک بازدید حسابی از این مکان به یک ساعت زمان نیاز دارید.

راه های دسترسی به قلعه ناصری

قلعه ناصری در مرکز شهر ایرانشهر، خیابان امام خمینی واقع شده است. ایرانشهر در 340 کیلومتری جنوب زاهدان مرکز استان سیستان و بلوچستان قرار دارد. افراد علاقه مند به سفر و گردشگری می توانند تمام بلیط های مورد نظر خود از جمله؛ بلیط هواپیما، قطار و اتوبوس را از سایت مستر بلیط خریداری کنند.