رصدخانه مراغه کجاست؟ در قرن هفتم هجری حادثه بزرگی سرتاسر ایران روی داد و سبب شد لطمه جبران ناپذیری به آبادی و جمعیت و فرهنگ ایران وارد شود و آن سانحه سیل بنیان کن حمله مغول بود که از دامنه تبت سرازیر شد و در اندک مدتی مرو و بخارا و نیشابور را بروز سیاه نشاند و تمام آثار فرهنگی ایرانیان را از بین برد.
سپاهیان مغول به هر کجا که هجوم آوردند بر پیر و جوان زن و مرد، عالم و عارف رحم نکرده و همه را از دم تیغ جفا گذراندند و در بعضی از شهرها چندین بار قتل عام کردند حتی حیوانات را باقی نگذاشتند.
ملت ایران به علت فساد اخلاق و اختلاف عقیده در آن عصر که گریبان گیر همه طبقات شده بود در هیچ نقطه نتوانستند مقاومت کنند و یغماگران تاتار از شهری به شهر دیگر رهسپار می شدند.
نزدیک بود ملت ایران برای ابد از ردیف ملل زنده خارج و جزو اقوام باستانی مانند فنیقی ها و آشوریها به شمار آید ولی چون ایرانی میهن پرست در مقابل هجوم سیل بلایا و گرفتاری تحمل نموده سرانجام وقت مناسبی بدست آورده با تدابیر سیاسی از اوضاع و احوال بنفع خود استفاده می نماید.
به اشکال و صورت مختلف در قوم مهاجم نفوذ معنوی پیدا کرده فرهنگ ایرانی را بدست فاتحین رواج می دهند. از میان گردباد حوادث دانشمند نابغه از فرزندان این آب و خاک قیام کرده توانست مغول خونخوار را تحت سیطره و نفوذ خود قرار بدهد و از شدت حمله خانمانذسوز سپاهیان تاتار کم کند.
آن رادمرد ابو جعفر محمد بن محمد بن حسن معروف به خواجه نصیرالدین طوسی بود که به اتفاق کلیه مورخین آن عصر بر عقل هولاکو چیره شد و تا می توانست از قدرت و تلسط او به نفع کشور عزیز خود استفاده نمود و به جهان علم و ادب خدمت بزرگی انجام داد. در این قسمت از مجله مستر بلیط به توضیحاتی در مورد رصد خانه مراغه که به دست خواجه نصیرالدین طوسی احداث شد می پردازیم.
معرفی رصدخانه مراغه
این رصدخانه در دوران هلاکوخان به دستور خواجه نصیرالدین طوسی در روی تپه ای در غرب مراغه در نزدیکی دو روستا به نام‌های طالب‌خان و حاجی احداث شده است.
تاریخچه رصدخانه مراغه
مورخین در دلیل تاسیس رصدخانه اختلاف نظر دارند. مولف جامع التواریخ رشیدی می نویسد: «منکوقاآن پادشاه مغول بهوش و کیاست فوق العاده امتیاز داشت، چنانکه بعضی از اشکال اقلیدس را به شخصه حل می کرد خواست که در عهد او رصدی بنا شود فرمود تا جمال الدین محمد بن طاهر بن محمد زیدی بخاری به آن قیام نماید ولی او قادر به انجام آن کار نشد. منکوقاآن چون آوازه فضل و استادی خواجه نصیرالدین طوسی را شنیده بود، هنگام فرستادن هولاکو به ایران دستور دارد که بعد از تسخیر قلاع ملاحده خواجه را به دربار او روانه دارد تا در مغولستان بنای رصدخانه کند ولی موقعی که خواجه مستخلص شد منکوقاآن بفتح چین جنوبی اشتغال داشت هولاکو چنین صلاح دید اینکار در ایران و به فرمان او صورت پذیرد».
عبدالله ابن فضل اله صاحب وصاف الحضره و عده ای دیگر معتقدند که خود خواجه ایلخان را بدین امر دعوت کرد. ابتدا هولاکو خان مایل نبود و پرسید فایده علم نجوم چیست؟ آیا چیزی که وقوعش حتمی است برطرف می کند؟ طوسی با ذکر مثالی او را قانع ساخت و گفت پادشاه امر فرماید یک نفر طشت بزرگی از مس را از بالای عمارت بیندازد پائین بدون اینکه قبلا اهل مجلس آگاه باشند.
هولاکو امر کرد تا کاری که خواست را انجام دهند. هنگامی که طشت از بالا افتاد صدای هولناکی در آن محوطه پیچید تمام اهل مجلس وحشت کردند بجز هولاکو و خواجه طوسی که از قضیه مطلع بودند. طوسی اظهار داشت فایده علم نجوم اینست که حوادث را پیش ار وقوع بیان می کند در نتیجه مردم دچار وحشت و اظطراب نمی شوند. هولاکو او را تحسین کرد و دستور ساخت آن را داد.
طوسی به هولاکو فرمود که بنای رصدخانه جدید و نوشتن زیجی (جدول اختری یا سالنامه) تازه نزدیک به سی سال زمان لازم دارد ولی ایلخان اصرار کرد که در مدت دوازده سال انجام پذیرد و چون در این مدت رصد جمیع کواکب و حساب دوره آنها و تهیه جداول تازه مقدور نبود خواجه با دستیارش جداول و زیج های سابق در سال 607 شروع به ترتیب زیج جدید کرد و در اینکار غیر از منجمین اسلامی که از اطراف احضار شده بودند یک دانشمند چینی نیز در مراغه حضور داشت و او در ترتیب زیج چینی معمول کمک شایانی انجام داد.
محل رصدخانه
محلی که برای رصدخانه انتخاب شد تپه ای است که در طرف شمال غربی شهر مراغه قرار داشت و اکنون به رصد داغی معروف است. به دستور طوسی، فخرالدین ابوالسعادات احمد بن عثمان مراغی معمار آن عصر مامور ساختمان وسیع و با شکوه رصدخانه گردید و برای مصارف آن علاوه بر کمک های مالی که از خزانه دولت می شد اوقافی سرتاسر کشور در اختیار خواجه طوسی گذاشته شد تا از محل عواید آن مخارج رصد خانه تامین شود.
طوسی دو بار یکی در سال 662 ه.ق و دیگر اندکی قبل از فوت خود به بغداد رفت تا امور اوقاف را تحت نظر بگیرد و پس از وضع مخارج و مستمریات مازاد آن را برای انجام رصد خانه ضبط کند و در ضمن این سفرها آنچه کتاب و آلات رصدی لازم می دانست از اطراف جمع نمود.
هنوز رصدخانه به پایان نرسیده بود که خواجه نصرالدین فوت کرد و پس از او پسر بزرگش صدرالدین زمام امور رصد خانه را به دست گرفت و بعد از مرگ وی اصیل الدین قائم مقام پدر و برادر شد. کم کم رصدخانه از رونق افتاد و به تدریج متروک ماند. امروز جز خرابه ای از ان چیزی بر جای نمانده است.
آلات رصدی
ادوات رصدی موجود در رصدخانه در کتاب موید الدین عرضی چنین بیان شده است:
1) ربع: این آلت از ربع دایره و عضاده تشکیل شده و با آن میل کلی و ابعاد ستاره ها و عرض بلد را رصد می نمودند و بر سطح دیوار شمالی و جنوبی نصب شده بود. این وسیله کامل تر از لینه است که از مخترعات بطلمیوس است.
2) حلقه دار: این وسیله از چنج حلقه ساخته شده بود.
3) ذات الجیب والسمت: که برای تعیین ارتفاع در جهات مختلف به کار برده می شد.
4) ذات اجیوب و السهم: که برای تعیین جهت یابی ساخته شده بود.
5) ذات الربعین.
6)ذات الاسطوانتین.
7) دایره شمسیه که با آن جهت ستاره ها مشخص می شد.
هیئت علمی رصدخانه
عده زیادی از ریاضی دانان و علمای علم نجوم در رصدخانه مراغه شرکت داشتند ولی سرآمد آنها چهار نفر بودند که طوسی در مقدمه زیج ایلخانی از آنها اسم برده و چنین می گوید:
« من بنده کمترین، نصیر که از طوسم بولایت ملحدان افتاده بودم از آنجا بیرون آورد و رصد ستارگان فرمود و حکماتی که رصد می دانست چون موید الدین عرضی بدمشق بود و فخرالدین مراغی که بموصل بود و فخرالدین اخلاطی که به تفلیس بود و نجم الدین دبیرا که به قزوین بود از آن ولایت ها بطلبید و زمین مراغه را رصد اختیار کردند و به آن بندگی مشغول شدند …».
معماری رصدخانه مراغه
بنای رصدخانه روی تپهء بلندی در دو کیلومتری شمال مراغه واقع بوده که از طرف مشرق و جنوب به باغات و اراضی شهر مشرف است و به مناسبت دور بودن از کوههای بلند افق بازی دارد. روی تپهء مزبور که فعلا به کوه رصد معروف است محوطهء مسطحی به وسعت ده هزار متر مربع ملاحظه می شود که بنای رصدخانه در وسط آن قرار گرفته بوده است.
با ملاحظهء آثار و باقیمانده سنگ و آجر دیوارهها چنین معلوم می شود که بنای دایرهای بقطر تقریبا بیست متر در وسط قرار گرفته بود که از چهار طرف بوسیله پیادهروهای سنگفرش شده به عرض دو متر و طول 40 تا 50 متر به اطراف محوطه مربوط می شده و ضمنا محل چند بنای کوچک دیگر هم در سمت جنوب شرقی و جنوب غربی بنای وسطی مشاهده می شود.
در سرازیری سمت غربی تپه مزبور مشرف به آبادی کوچکی بنام طالب خان دخمهء بزرگی در سنگ و خاک کنده شده که اهالی آن را مربوط به بنای رصدخانه می دانند ولی بادقت در وضعیت داخل و طاقهای زیرخاکی آن معلوم می شود که این دخمه را شخص مجهولی به منظور قبر و آرامگاه ابدی خود درست نموده که بعدا متروک مانده و با مرور زمان قسمتی از آن ریخته و خراب گشته و چاه هائی هم که بنا به اظهار اهالی محل در اطراف دهانه دخمه موجود بوده فعلا پرشده و شاید از این چاه ها راهی برای رسیدن به زیربنای رصدخانه باز کرده بودهاند.
در اطاقهای زیرزمینی دخمه آثار قبر مشاهده نمی شود ولی در سال های اخیر محل چند قبر در خارج دخمه در سمت جنوبی دهانه از زیر خاک بیرون آمده و بنا به اظهار اهالی محل استخوانهائی هم در آنها موجود بوده است.
راه های دسترسی به رصدخانه مراغه
پس از رفتن به مراغه خود را به بلوار ولی عصر مراغه برسانید سپس از آنجا وارد خیابان رصد خانه شده تا به رصد خانه برسید. بخشی از این مسیر را می توانید با اتوبوس و بخش دیگر را با تاکسی بپیمائید. ولی اگر ترجیح می دهید راحت تر با آنجا برسید می توانید با خودرو شخصی خود بروید.
شرایط بازدید از رصدخانه مراغه
هزینه بازدید از این مکان 4 هزار تومان برای گردشگران داخلی و 30 هزار تومان برای گردشگران خارجی و زمان بازدید از آن هم از صبح تا بعدازظهر است. همه روز در هفته هم برای دیدار از آن می توانید بروید.
دیدگاهتان را بنویسید