مسجد تاریخانه؛ معرفی+راه های دسترسی

مسجد تاریخانه کجاست؟ دامغان از شهرهای استان زنجان و یکی از شهرهای تاریخی آن است. این شهر در دوران مختلف تاریخی از ارج و قرب فراوان برخوردار بوده به همین دلیل بناهای مختلفی در آن ساخته می شده است.

بسیاری از این بناها هنوز پابرجا هستند و اگر به این خطه سفر می کنید بهتر است حتما از آنها دیداری داشته باشید. بناهای تاریخی باقی مانده در این شهر متعلق به دوران های آل بویه، آل زیار و سلجوقی است. شهر دامغان از شهرهای مهم ایران و دارای برج محکم و خندقی بوده و برج های اطراف شهر در بعضی از نقاط تاکنون باقی مانده است.

از آثار باستانی به جا مانده از گذشتگان در این شهر می توان به مسجد تاریخانه و مناره اش، مقبره پیر علمدار، مسجد جامع و گلدسته اش ومقبره چهل دختران را نام برد. در ادامه این مطلب به توضیح و تشریح مسجد تاریخانه دامغان می پردازیم، پس با مجله مستر بلیط همراه باشید تا اطلاعات کاملی از این محل به دست آورید.

معرفی مسجد تاریخانه

مسجد تاریخانه متعلق به قرن دوم هجری، نه تنها یکی از بهترین نمونه های مساجد کهن ایران، بلکه در جهان است، که سبک معماری آن از یک سو با مساجد ایرانی اوائل عصر اسلامی (مانند مسجد جامع فهرج، مسجد شوش، سیراف و نائین) قابل مقایسه است و از سوی دیگر، تقلید کاملی از سبک معماری ایرانی در عصر ساسانی است.

این مسجد را مسجد «چهل ستون» نیز نامیده اند. اما این نام به معنی وجود چهل ستون نیست در این مسجد نیست بلکه کنایه ای از کثرت ستون هایی است که در آن قرار دارد. شباهت های معماری مسجد تاریخانه با آتشگاه ساسانی تپه حصار از جمله ستون های آجری گچ بری شده موجود در هر دو بنا، محققان را به این باور داشته است که این بنا، یادگاری از معماری خالص یک کاخ ساسانی است.

منار مسجد تاریخانه

اهمیت تاریخی این بنا از وجود مناره قدیمی آن سرچشمه می‌گیرد که دکتر کریس ویلسن آن را اولین مناره مدور ایران می داند. در گذشته مناره ها را در مناطق کویری، به منظور راهنمائی مسافران و کاروان ها در جاده ابریشم و ادویه می ساختند، بعد ها در دوران اسلامی از این مناره ها در ساخت مساجد برای گفتن اذان استفاده می‌کردند.

گفته می شود مناره مسجد تاریخانه از سبک مناره های مساجد عراق الهام گرفته است؛ هر چند این نکته را نباید فراموش کرد که امکان دارد آنها خود نیز از سبک معماری ساسانی الهام گرفته باشند. کتیبه ای با خط کوفی بر روی این مناره قرار دارد که متن آن با این شرح است: «بسم الله، امر بیناء هذه المناره الحاجب الجلیل: ابو حرب بختیاربن محمد، فی ولایه الامیر السید الاجل فلک العمالی.»

شکی نیست که منظور از فلک امعالی، منوچهر بن قابوس امیر زیاری (وفات 224) است که منوچهری دامغانی (وفات 432) توسط ابوحب بختیارین محمدبن ابراهیم فرمانروای قومس به او معرفی شد، به همین دلیل است که منوچهری در مدح ابوحرب بختیار سه قصیده و یک مسمط گفته است و او را به آزادگی و بخشندگی و چرب زبانی ستوده است و نام او در سه کتیبه یعنی پیر علمدار در دامغان، مناره مسجد تاریخانه دامغان و مناره مسجد جامع در سمنان ثبت شده است.

این منار با گذشت زمان دچار ساییدگی و از ارتفاع آن کم شده که باعث شده است امروزه دارای 26 متر ارتفاع و 86 پله باشد. محیط آن در پائین دارای 13 متر است ولی هر چه به سمت بالا پیش می رود محیط آن کاهش پیدا می کند. منار از پائین به بالا با چهار طرح متفاوت با نقوش هندسی تزئین شده است. هر یک از این اشکال و نقوش هندسی دارای هفت بند است، که عدد هفت در اینجا نماد عرفانی و تکمیل و اتمام عرفانیست.

وجه تسمیه تاریخانه

وجه تسمیه این مسجد هنوز به طور دقیق مشخص نیست، ما در اینجا دو مورد از حدسیات محققان را برای شما می آوریم.

اول اینکه «تاری» در زبان ترکمنی، ترکی و جغتائی – مغولی به معنای خداست. بنابراین تاری خانه به معنای خانه خداست.

دومین نظریه این است که مسجد تاری خانه از نظر معماری به کاخ های ساسانی شباهت دارد به همین دلیل، شاد بتوان گفت که به احتمال زیاد، مسجد تاریخانه قبل از اسلام، یکی از بناها سلطنتی در عصر اشکانیان / ساسانیان بوده است. چرا که خدا همچنان که از خدای نامک های عصر ساسانی پیداست به شاه نامه اطلاق می شده است و در بخارا نیز اجداد سامانیان «سامان خدات» نامیده می شده اند، بنابراین اگر خدا در نامک به معنی شاه نامه بوده است، شاید «تاری» هم در تاری خانه به معنای خانه پادشاه بوده که به این معنی که خانه پادشاه به مسجد تبدیل شده باشد و همچنان با همان نام خوانده می شده است.

معماری مسجد تاریخانه

مسجد تاریخانه در وسط دارای یک صحن مرکزی باز به ابعاد 72/26 متر طول و 72/25 متر عرض است که دور تا دور آن را رواق های سرپوشیده فرا گرفته است. بدین ترتیب که 22 دهانه طاق به صحن مرکزی مسجد باز می شود. طاق ها از آجر، ستون های مدور، و هر طاق به قطر یک متر و نیم تا یک متر شصت سانتی متر است.

ورودی این مسجد از جناح طولی شرقی است. قسمت عمده پوشش مسجد، مانند مسجد جامع فهرج از طاق های گهواره ای ( نه مسطح) که به طاق های دوره ساسانی شبیه اند، تشکیل شده و این طاق ها بر روی قومس ها و ستون های محکم زده شده اند. اگر چه امروزه طاق های گهواره ای مسجد تاریخانه فرو ریخته اند، اما ملاحضات شکلی نشان دهنده همانندی این طاق ها با طاق های گهواره ای مسجد جامع فهرج است که برای نگهداری طاق ها، ستون های قطوری از آجر برپا شده که توسط قوس هائی به همدیگر و به دیوار وصل شده اند.

بر روی این قوس ها نیز دیواری به بلندی یک متر ساخته و سپس طاق گهواره ای را بر آن سوار کرده اند. قوس های بالای ستون ها با فرم بیضی از آجر ساخته و در بالا به آرامی شکسته شده اند. جهت حفظ تعادل و اتصال محکم قوس ها به ستون و دیوار – مثل مسجد قدیمی سبزوار به گزارش ابوالحس بیهقی از قطعه های چوب و تنه درختان استفاده شده است. دهانه طاقی که در مرکز سمت قبله قرار می گرفته، از دهانه های دیگر عریض تر و بلند تر ساخته شده است.

بدین ترتیب، شبستان ستون دار و طاق های بلند مسجد تاریخانه که به سبک چهار دیواری (یا چهار صفه) ساخته شده، تقلیدی کاملی از معماری ساسانی است، به علاوه به مرکز بنا، جائی که محراب و منبر در آن قرار دارد، اهمیت خاصی داده می شود. بنای مسجد تاریخانه دارای یک حیاط بزرگ مربعی شکل (چهار ضلع تقریبا مساوی) است. این بنای مربعی در سمت قبله (غرب) یک شبستان ستون دار و در سه قسمت دیگر یک ردیف رواق دارد.

شبستان ستون دار سمت قبله هم، هفت ناو طولی در جهت قبله و سه ناو عرضی در طرف مقابل دارد. به نحوی که ناو وسطی که شامل محراب و منبر است، عریض تر از ناوهای دو طرف آن است و از این جهت درست مانند مسجد جامع فهرج که پس از قرن ها از زیر خاک بیرون آمد، از جهت تطور معماری مساجد، نشان دهنده مراحل اولیه شکل گیری ایوان در مساجد شبستانی ایران است.

کف صحن مرکزی مسجد تاریخانه، به جای آن که مطابق معمول ساختمان های بزرگ دیگر، سنگ فرش یا آجر فرش شده باشد، تنها با کاده ای آهکی یا گچی پوشش یافته و کوبیده شده است. صحن مرکزی مسجد، از صفحه های طاق دار جانبی در یک سطح قرار گرفته و با هیچ پله یا بریدگی عمودی متمایز نشده است.

قوس ها و ستون های مسجد تاریخانه از آجر ساخته شده اند، ولی دیگر قسمت های مسجد از خشت استفاده شده است. برای استحکام و اتصال، در قوس های مسجد چوب به کار رفته است و سطح مختلف گچ اندود شده اند.

دکتر اریک اشمیدت (کاشف تپه حصار دامغان) که صحن و رواق مسجد تاریخانه را نیز حفاری کرده است، می نویسد که در این مسجد آجرهای بزرگی که شبیه آجرهای تپه حصار (قصر متعلق به پادشاهان ساسانی) است، بر این دلالت دارد  که این مسجد به شیوه ساخت و ساز عصر ساسانی بنا شده است و حتی احتمال دارد که مسجد تاری خانه بر روی یا در کنار یکی از ساختمان های عصر ساسانی بنا شده است.

محیط ستون های مدور مسجد، بین 90/4 تا 97/4 متر و ارتفاع ستون از سطح زمین تا سقف برابر با 28/4 متر و تا پشت بام 6 متر است. هر ضلع از آجرهای مربع این ستون ها 34 و ضخامت آنها 5/7 سانتی متر است که متناوبا به پیروی از آجر چینی دوره اشکانی و ساسانی – افقی و عمودی روی هم چیده شده اند. همچنین این ستون ها کاملا قابل قیاس با ستون هایی هستند که در تپه حصار دامغان، از یک کاخ ساسانی خاکبرداری شده است.

قسمت پائین بعضی از ستون ها (در کاخ ساسانی) از آجرهای مربع (35×35×8 سانتی متر) ساخته شده نشان می دهد که آجرها متناوبا عمودی و افقی به قطر 9/17 متر روی هم قرار گرفته اند و با دقت در ابعاد اندک تفاوتی بین این دو بنا به نطر می رسد، از جمله اینکه قطر ستون های تاریخانه که با اندود نازکی پوشیده شده، 16 متر است.

راه های دسترسی به مسجد تاریخانه

این مسجد در شهر دامغان قرار دارد بنابراین دسترسی به آن راحت است فقط کافی است بلیط اتوبوس دامغان را تهیه کنید. سپس با استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی خود را به آن برسانید.

شرایط بازدید از مسجد تاریخانه

برای بازدید از این مسجد باید مبلغی را به عنوان هزینه پرداخت کنید. این مبلغ برای گردشگران خارجی و داخلی متفاوت است. گردشگران داخلی باید چهار هزار تومان و گرداشگران خارجی سی هزار تومان بپردازند. در ضمن ساعات بازدید از این اثر تاریخی ساعت 9 صبح تا 5 بعد از ظهر است.