قلعه چهریق؛ معرفی + راه های دسترسی

در گذشته برای در امان ماندن مردم هر منطقه، شهرها و روستاها را در قلعه ها بنا می نهادند. عمده نقش قلعه ها جلوگیری از حمله دشمنان بوده است. اکثر کاربرد ها قابلیت نظامی داشتند و از بخش های مختلفی تشکیل می شدند.

هر قسمت کاربردی به خصوص داشت و برای طبقه ای خاص از جامعه مورد استفاده قرار می گرفت. قلعه های تاریخی یکی از مشخصه های اصلی در تاریخ گذشتگان ما است و تعداد زیادی از این قلعه ها در کشور باقی مانده است. در این میان یکی از قلعه هایی که در کشاکش حادثه های تاریخی بسیار بوده، قلعه چهریق است که در این بخش از مجله مستر بلیط شما را با آن و تاریخش بیشتر اشنا می کنیم.

معرفی قلعه چهریق

قلعه تاریخی چهریق را متعلق به هزاره اول قبل از میلاد و ساکنان اولیه آن را اورارتوها می دانند و که در نزدیکی روستای چهریق از توابع شهرستان سلماس قرار دارد. این قلعه در میان رودی بنام زولاچای و بر فراز صخره مرتفعی قرار داشته و حدوداً دو سال سید علی‌محمد باب پیشوای آیین بیانی در آن زندانی بوده‌است. البته قلعه چهریق بعد از دوران زندیه و افشار بیشترین شهرت را پیدا کرد.

قلعه تاریخی چهریق در تاریخ پر فراز و نشیب خود، در قیاس با سایر قلعه های تاریخی ایران، یکی از مشهور ترین و پر حادثه ترین قلعه های تاریخ به ویژه در تاریخ معاصر ایران است. حوادث سیاسی تاریخ ارومیه و سلماس در دوره قاجار و پهلوی بخش عمده آن با این قلعه پیوند دارد.

در واقع به دلیل حضور حاکمان ایل شکاک در این قلعه و فعالیت های گسترده سیاسی – اجتماعی و سازماندهی شورش ها و قیام های این ایل و اهمیت نظامی قلعه موجب شده در بستر تاریخ، چهریق جایگاه ویژه به خود اختصاص بدهد.

تاریخچه قلعه چهریق

بر اساس تحقیقات و کاوش هایی که در این منطقه صورت گرفته است مشخص شد که این بنا متعلق به دوران اورارتویی ها بوده است. قلعه چهریق در کنار روستای چهریق واقع شده که اکنون از آن جز آثار مخروبه و مختصر بناهائی سنگی چیزی از آن باقی نمانده است.

این آثار بر روی تپه ای به همین نام (چهریق) که در جوار قبرستان قدیمی قرا دارد مشاهده می شوند. این تپه و قلعه تاریخی بنابر کاوش های انجام گرفته متعلق به هزاره اول پیش از میلاد است، و خود از قلعه های تدارکاتی اورارتوئی ها بود.

وجود قبرهای بسیار، که مقدار زیادی از استخوان های آن بیرون هستند، نشان از وجود زندگی بر روی این تپه است که قدمت آن به دوران مادها باز می گردد. آرامگاه پسر اسماعیل آقا (سمکو) نیز در این تپه تاریخی واقع شده است.

چهریق در بستر حوادث تاریخی

چهریق از جاهائی است که از گذشته به ویژه از دوره افشار و زندیه به بعد شهرت فروانی داشت و به واسطه قلعه ای که در آن ساخته شده بود همواره  مورد توجه حاکمان و اولیای امور وقت بود.

برای نمونه اعتماد السلطنه در مرآت البلدان می نویسد: « چهریق یکی از قلاع خوی است و مدتی سید علی محمد باب مقتدای طایفه بابیه در آن قلعه ماخوذ و موقوف بود». در روضه الصفای ناصری نیز گزارش شده است که: « مقرر شد سید را از قلعه چهریق به شهر تبریز آوردند و در مقام تحقیق حال او بر آمدند … سید محمد علی شیرازی مقلب به باب مدتی را در این قلعه زندانی بود.

سابقا مجملی از دعوی سید علی محمد شیراز ملقب به باب و خلفای او در فارس و مکالمه نظام الدوله حسین خان صاحب اختیار آن ملک با او و آوردن معتمدالدوله منوچهر خان او را به اصفهان و بعد از آن بردن او به قلعه چهریق سلماس و خوی موقوم افتاد». سید محمد علی باب مدتی در آنجا محبوس می ماند تا اینکه در اوایل حکومت ناصرالدین شاه در تبریز کشته می شود.

در جریان جنگ روس ها با مجاهدان و مشروطه خواهان در سال 1290 خورشیدی امیر حشمت نیساری جهت ادامه مبارزه با روس ها و میرزا آقا بلوری و حاج اسماعیل امیر خیزی روانه قلعه چهریق می شوند تا از آنجا به ارومیه روند. در جریان جنگ های روس و عثمانی در سال های 1296 خورشیدی مارشیمون (رئیس مذهب آسوریان) و مسیحیان ارومیه در پشتیبانی از قشون روس ها و اجرای نقشه متفقین، قشونی را برای جلوگیری از پیشرفت عثمانیان در آذربایجان تشکیل دادند.

برای مقاومت بعدی در مقابل انتقام عثمانی ها به فکر اتحاد با کردها افتادند و لذا مارشیمون مامور شد که با اسماعیل آقا شکاک (سمکو) در قلعه چهریق ملاقات کنند و با دادن وعده های استقلال، حمایت و همکاری او را جلب کند. در این ملاقات مارشیمون به دست آنها کشته شد که سبب حوادث گوناگونی شد. این دو داستان تنها نمونه ای از اتفاقات بسیاری است که این قلعه تاریخی به چشم خود دید.

سفر به سلماس می تواند بسیار هیجان انگیز و متفاوت باشد اگر  وسیله نقلیه ای که استفاده می کنید قطار باشد، پس برای خرید بلیط قطار سلماس می توانید از مستر بلیط و به صورت آنلاین اقدام کنید.

معماری قلعه چهریق

نقشه قلعه چهریق در سال 1279 هجری قمری به اهتمام « عبدالعلی بگ سرهنگ» تهیه که بدین صورت آورده شده است:

« ارتفاع قلعه از زمین حدود هشتاد زرع و مساحت آن در حدود ده هزار و ودویست زرع بوده است. طبق این گزارش ارتفاع این قلعه بیش از هشتاد متر و مساحت آن بیش از 12 هزار متر مربع بود ( هر زرع برابر با 10.4 متر است).

این قلعه دارای 12 برج اصلی و چهار برج داخل عمارت یحیی خان چهریقی است که جمعا 16 برج می شود. این برج ها بنابر موقعیت و محل قرارگیریشان دارای مساحت و ابعاد مختلفی بودند. بر اساس نقشه تاریخی 1279 ق مجموع عمارت ها به دو بخش داخلی و خارجی تقسیم شدند.

الف) عمارت های داخل قلعه:

1) عمارت اصلی یحیی خان چهریقی: این عمارت در بلندترین قسمت قلعه واقع شده بود و از طریق نردبان ویژه می توانستند به آنجا راه پیدا کنند.

2) محل اسکان قراول ها: که معمولا سربازان و نگهبانان که حفاظت از برج و بارو را بر عهده داشتند در آن اسکان می یافتند.

3) جای سرکرده قراول: محل استقرار رییس نگهبانان و سربازان محافظ قلعه.

4) جای قورخانه: محل نگهداری اسباب و وسایل جنگی و به عبارت دیگر اسلحه خانه قلعه بود.

5) مسجد: مسجد نیز در زیر مجموعه بناهای داخلی قلعه جای داشت و نشان از ارزش و اهمیت آن و پایبندی مردم به مسائل شرعی و دینی دارد.

6) طویله

7) انبار آذوقه

8) اطاق یکی از روسای قلعه.

9) خانه های کراد: این خانه ها در ارتفاع پایین قلعه و در نزدیکی روستای چهریق قرار داشتند. در اصل این خانه ها متعلق به سربازان، کارکنان و محافظان قلعه بودند.

10) چاه های قلعه: در داخل قلعه برای تامین آب آشامیدنی دو چاه زده بودند که در ضلع جنوب و شمال قلع قرار داشتند.

11) بناهای دیگر: در نقشه سال 1297 ق بناهای دیگری نیز ترسیم شده اند که کاربری آنها مشخص نیست و بیشتر در ضلع غربی قرار داشتند.

ب) عمارت و بناهای بیرون از قلعه

1) روستای چهریق: مجموعه خانه های مردم روستا را شامل می شود.

2) باغ یحیی خان: پس از پل رودخانه سوله باغی وسیع قرار داشته که متعلق بخ یحیی خان چهریقی بود. این باغ در قسمت شمال شرقی قلعه قرار داشت.

3) باغ های چهریق: این باغ ها که اکثرا در قسمت شرقی، غربی و جنوبی قلعه قرار داشتند، متعلق به اهالی روستا بودند.

4) خانه های اکراد: غیر از خانه های روستایی یک مجموعه عظیم دیگر از خانه های ساخته شده اند که در نقشه های تاریخی به عنوان خانه های اکراد یاد شده که در ضلع شمال شرقی روستای چهریق قرار داشتند.

5) پل رودخانه سوله.

6) برج نایب السلطنه: این برج در  سلسه تپه ها کوه عبدی بیگ در جنوب قلعه واقع شده بود. ظاهرا این برج به نام و یاد عباس میرزا نایب السلطنه ساخته شده که مادرش از تبار یحیی خان چهریقی بوده این برج مستطیلی شکل بوده و بیشتر جهت دیده بانی و حفاظت مورد استفاده قرار می گرفت».

راه های دسترسی به قلعه چهریق

برای رسیدن به این قلعه باید به سمت روستای چهریق حرکت کنید، مدتی زمانی که برای رسیدن به آن احتیاج دارید حدود نیم ساعت است.

بازدید از قلعه چهریق

موقع بازدید از این قلعه مانند دیگر آثار تاریخی که در بیرون از شهرها قرار دارند، بهتر است از کفش مناسب استفاده کنید.