گورستان اسپیدژ کجاست؟ در ضلع شمال غربی شهرستان ایرانشهر، استان سیستان و بلوچستان و در دهکده ای به نام اسپیدژ، گورستانی نهفته که صدها و چه بسا هزارن نفر از نیاکان و اجداد ما را در دل خاک پنهان کرده است. این قبرستان قدمتی باستانی دارد و اکنون یکی از آثار تاریخی این استان به شمار می رود.
گستردگی این قبرستان به ۲۵ هکتار می رسد و در گذشته قلعه ای در آن قرار داشت و در آن دژ نیز چشمه آبگرمی جاری بود. این چشمه نه تنها اهالی دژ را سیراب می کرد بلکه آب اراضی کشاورزی پایین قلعه را نیز تامین می ساخت.
پیشینیان به حیات بعد از مرگ باور داشتند به همین دلیل زمانی که فردی از دنیا می رفت، بخشی از ثروت، مال و وسایل با ارزش او را در مقبره اش می گذاشتند. در گورستان بسیار وسیع اسپیدژ، سفال ها و کوزه های تخریب شده یا سالم زیادی پیدا می شود.
روی برخی از این ظروف یافت شده، نقوش بی آلایش یا نقوشی از صورت انسان ها یا حیوانات حک شده است. چنانچه تصمیم دارید از گورستان اسپیدژ بازدید نمایید، توصیه می کنیم با مجله مستر بلیط همراه باشید تا اطلاعات کامل تری در خصوص آن بدست آورید.
تاریخچه گورستان اسپیدژ
قبرستان اسپیدژ جز مناطق بسیار کهن ایرانشهر بشمار می آید که قدمت آن تقریبا به هزاره های دوم و سوم بر می گردد. آثاری که در این محوطه پیدا شده می تواند دیرینگی گورستان را به ما نشان دهد.
برخی آثار یافت شده به دوران پیش از تاریخ یعنی هزاره سوم پیش از مسیح و عصر برنز مربوط می شود و برخی دیگر نیز متعلق به اواسط هزاره دوم پیش از مسیح و سال های پایانی عصر برنز جدید و شروع عصر آهن است. این گورستان برای نخستین بار در سال 1381 کشف شد و تحقیقات و بررسی ها حول محور آن آغاز گردید.
گفته می شود این منطقه بخشی از تمدن جازموریان بوده و تمدن های قدرتمند هزار سوم که در فلات کانونی کشور ما وجود داشتند، را به هم پیوند می زد؛ و از جمله آنها می توانیم به تمدن جیرفت و شهر سوخته اشاره کنیم.
کارشناسان طی پژوهش های صورت گرفته دریافتند که، در هزاره سوم خورشیدی، منطقه ای مانند این گورستان که بتواند به خوبی پیوند دهنده تمدن های جیرفت و شهر سوخته بوده باشد، یافت نمی شود. برای نخستین بار آثاری از برنز قدیم، در این ناحیه پیدا شد.
جالب است بدانید که شهر اسپیدژ نام خود را از یک دژ که با سنگ های سفید احداث شده بود، گرفته و قدمت آن به پیش از دوره اسلام بر می گردد. در گذشته زمین های اطراف آن سرسبز و آباد بودند و نخلستان ها و چشمه هایی با آب فراوان در اطراف آن دیده می شد.
در این قبرستان پنج هزار ساله که در فاصله 40 کیلومتری بخش بزمان قرار دارد، آثار گِلی و سفالی قرمز و خاکستری رنگ زیادی یافت شده که تصاویری روی آنها حک شده است.
اشیاء و دفینه های زیادی از زمان کشف این گورستان به سرقت رفته و همین امر موجب شد که به سرعت در سال 1381 با شماره ۶۷۴۵ در لیست آثار ملی ایران به ثبت برسد. در حرکتی ضربتی و ده روزه در بخش بزمان، متخصصان میراث فرهنگی استان در همان سال 81 تصمیم گرفتند مطالعات و تحقیقات روی آثار یافت شده ماقبل تاریخ، تاریخی و در نهایت اسلامی را آغاز کنند و همین امر موجب حاصل شدن اتفاقات مثبتی شد.
این قبرستان وسیع شامل آثار دو دوره کاملا متفاوت از زمان اسلام و دوره قبل از تاریخ می باشد. بخش اسلامی آن در بردارنده آثار باقی مانده دژ سنگی و استحکامات سنگ چین و مقبره ها خواهد بود، و اغلب در ضلع جنوب شرقی این منطقه قرار دارند.
نقشه و معرفی بخش های مختلف
دو کیلومتر مانده به گورستان بزرگ اسپیدژ، یک فضای تقریبا گسترده وجود دارد که پیر سهران نام گرفته است. در این ناحیه، ویرانه های یک شهر مسکونی از دل خاک بیرون آمده که خانه های آن را با سنگ های ریز و درشت احداث کرده اند و کارشناسان هنوز در مورد ارتباط آن با اسپیدژ و صاحبان آن به نتیجه درستی نرسیده اند.
در واقع بین دو نظریه اختلاف وجود دارد؛ اینکه: پیشینه این شهر به هزاره سوم خورشیدی ایرانی برمی گردد و شهر مربوط به اهالی اسپیدژ بوده یا شهر دیگری از همین هزاره است که هنوز مالکان آن شناسایی نشده اند.
پژوهش ها نشان داده خانه های منطقه اسپیدژ از چوب و حصیر بهره برده اند در صورتی که خانه های پیرسهران همگی با سنگ و کلوخ ساخته شده اند و همین موضوع ابهامات متعددی ایجاد کرده است و از طرفی هم تا به حال منطقه ای در جوار شهر اسپیدژ کشف نشده که از این ناحیه منفک باشد.
قدمت و دیرینگی شهر «پیر سهران» به هزاره سوم خورشیدی ایرانی بر می گردد و یقینا با شهر اسپیدژ در یک برهه روی کار آمده اند. برای رسیدن به نتیجه درست در خصوص ارتباط این شهر با قبرستان اسپیدژ، پژوهش و تحقیق کامل در این ناحیه سنگی، نیاز است.
این گورستان قدیمی از عجایب سیستان و ایران بشمار می آید و به یک محیط دوستداشتنی برای تاریخ شناسان و باستان شناسان تبدیل شده است. جایی که کاوش در آن هنوز ادامه دارد و اطلاعات زیادی از آن یافت می شود.
نکته تاسف باری که در خصوص گورستان اسپیدز وجود دارد اینکه پیش از ورود باستان شناسان و متخصصین امر به این منطقه، مردم بومی و غیر بوی اقدام به حفر گورها کرده و اشیا با ارزش آن را به تاراج بردند و حتی آنها را به کمترین قیمت به بیگانگان عرضه نمودند.
شرایط بازدید
برای رفتن به گورستان اسپیدژ در شهرستان ایرانشهر، استان سیستان و بلوچستان وسایل نقلیه مختلفی در دسترس است. می توانید با مراجعه به یکی از وب سایت های قابل اعتماد مثل مستر بلیط، بلیط مقصد خود را قبل از شروع سفر رزرو و خریداری نمایید.
چنانچه بلیط را به صورت آنلاین سفارش دهید، مزایایی همچون تخفیف نسیبتان می شود. توصیه می کنیم بازدید از این شهر را به فصل بهار یا پاییز موکول نمایید که در این ایام آب و هوایی مطبوع و دلچسب دارد.
بازدید از گورستان اسپیدژ بدون هزینه امکان پذیر است و شما برای یک بازدید حسابی از این مکان به کمتر از یک ساعت زمان نیاز دارید. انتخاب نوع وسیله نقلیه در سفر به خود شما بستگی دارد، اگر برای رسیدن به مقصد عجله دارید و می خواهید در کوتاه ترین زمان ممکن خود را به آنجا برسانید، یک بلیط هواپیما خریداری نمایید و در صورتی که قصد دارید در هزینه ها صرفه جویی کنید و یا از مسیر سفر لذت ببرید، بلیط اتوبوس ایرانشهر را به شما پیشنهاد می کنیم.
راه های دسترسی به گورستان اسپیدژ
برای اینکه به دیدن گورستان اسپیدژ بروید، می توانید از وسایل نقلیه عمومی مانند اتوبوس و تاکسی استفاده کنید.
نمونه بی تکرار گورستان اسپیدژ در جهان
باید بگوییم که نمونه این گورستان نه تنها در ایران بلکه در هیچ کجای دنیا دیده نمی شود. تحقیقاتی که توسط تیم آقای محمد حیدری در سال 1382 صورت گرفت، نشان می دهد که مردم شهر اسپیدز در همان هزاره سوم در حیطه های مختلف، سطح علمی و صنعتی بالایی داشتند و حتی از نظر اجتماعی از درجه بالای رفاهی برخوردار بودند.
آنها در آن سال ها قادر بودند که فلزاتی مانند مس و در یک دوره ویژه، آهن را نیز ذوب کنند و به این فناوری دست یافته بودند که کانی مس را از معادن مخصوص مانند: گربودار و مادر مکسان، بیرون بکشند و مس را از آن بدست آورند و در نتیجه اشیاء مسی تولید کنند. ظرف مسی که در آن دوره ساخته می شد شامل: کاسه، پیاله، لیوان، درفش، سمبه، سوهان، سلاح هایی مانند کارد، خنجر، تبر، سر پیکان و … بودند.
اهالی این شهر علاوه بر ساخت و تزیین اشیا فلزی به تراش سنگ های ارزشمند نیز می پرداختند، سنگ هایی که از مناطق دور و نزدیک به دست آنها می رسید. آنان روی سنگ های عقیق، لاجورد، مرمر، آهک، فلینت و چخماغ و گونه های مختلف مهره، اشکال هندسی تراش می زدند.
با تحقیق در مورد مقبره ها و اشیایی که داخل آنها قرار داشته، می توان سطح اجتماعی، رفاهی و طبقاتی جامعه اسپیدژ را به دست آورد و به نوعی فقیر را از غنی تمیز داد. بررسی ها نشان داده که از همان دوره تقسیم کار وجود داشته و گویا هر کسی در زمینه ای تخصص داشته، از سنگ تراشی و ابزار سازی گرفته تا شکارگری، فلزکاری، سفالگری، حصیربافی و حتی بازرگانی و داد و ستد.
افراد برای نشان دادن هویت خود در نامه ها از مُهرهایی استفاده می کردند که جنس شان سنگی و یا فلزی بود. جالب است بدانید که پارامترهایی مانند: سایز مُهر، تصویر حک شده روی آن و حتی جنس مُهر ها نشان دهنده اعتبار و منزلت مالکان آنها بود.
طی حفاری های صورت گرفته در این ناحیه از اسپیدژ، تا بحال مُهرهای زیادی که نقش پرندگان و حیوانات وحشی مثل شیر روی آنها حک شده و دیرینگی آنها به سال های آخر عصر برنز می رسد، یافت شده است.
نقوش روی آثار کشف شده در گورستان اسپیدز
در استان سیستان و بلوچستان برای نخستین بار در محوطه گورستان اسپیدز، آثاری کشف گردید که روی آنها نقش انسان ها دیده می شد. در لبه بیرونی این اثر که یک سفال گلی با رنگ نخودی بود، تصاویر جنس مذکر و مونث به حالت ایستاده و به صورت یک در میان، نقاشی شده و استایلی دوکی مانند دارند.
دستان آنها از هم باز است و گویا بیانگر یک نوع پایکوبی آئینی و یا مراسم خاص است. نقش و نگار روی سفال های پیدا شده در گورستان مورد نظر به دسته های: انسانی، حیوانی، نباتات و در نهایت طبیعت بی جان تقسیم می شوند.
طرح ها شامل: حیوانات مخصوصا حیوانات اهلی مانند: بز، کل، قوچ، میش، آهو، رتیل، مار و لاک پشت، طرح نباتات و گیاهان مانند: نخل، خرما، خوشه گندم و در آخر طرح های بی جان طبیعت مثل: کوه، امواج آب، خورشید و … است.
نقشی که به وفور در بین آثار کشف شده در این گورستان به چشم می خورد همان نقوش معروف شانه مانند است که مربوط به چهار بز سر به هم داده شده، است و ظاهرا گردش خورشید و یا زندگی را تداعی می کند.
نوع مقبره ها و اشیاء کشف شده در گورستان اسپیدز
شکل مقبره های این گورستان به صورت گور دخمه یا سردابی مانند بوده، به طوری که متوفی را به حالت چمابته داخل یک محیط دایره ای و دخمه گونه قرار می دادند و درون آن مقداری اشیاء ارزشمند می گذاشتند و در آخر روی آن را با سنگ می پوشاندند.
تعداد اشیایی که داخل قبرها همراه با جسد دفن می شد، متفاوت بود و تا کنون بیشترین تعداد به دو قبر اختصاص دارد که در یکی 44 عدد و در دیگری 60 عدد شی با ارزش یافت شده است.
در بین ظروفی که از این منطقه کشف شده، ظروفی که از جنس سنگ بویژه سنگ مرمر و سنگ صابون باشند، ارزش بیشتری دارند. یکی از ظروف سفالی که در این ناحیه کشف شده شکل مکعب مربع دارد و در کشور ما تا کنون نمونه ای از آن یافت نشده است. یکی دیگر از آثار مکشوفه متعلق به وسایل کار یک فرد فلزگر است که پیشینه آن به سال های پایانی دوره مفرغ و شروع دوره آهن بر می گردد.
در اینجا اشیایی مثل: ملاقه مفرغی، کاسه های گلدانی مانند که برای ذوب کردن فلزات از آن بهره می بردند و هنوز هم داخل آن مس سرد شده وجود دارد، وسایل نوک گرد، تخت، تیز یا نوک پهن فلزی، چهار پهلو و … یافت شده است، که در هیچ کجای ایران دیده نمی شوند و بی مثال هستند.
اما یکی از اشیایی که در گورستان اسپیدز کشف شده و برای محققان بسیار شگفت آور است، یک سر پیکان سنگی است. دو عامل باعث شده این سر پیکان برای محققان نسبت به دیگر سر پیکان های یافت شده تا کنون، متفاوت جلوه کند.
اول اینکه از طریق تراش و صیقل کاری، آن را ایجاد کرده اند نه تراش برداری؛ و دوم اینکه لبه های این سر پیکان به صورت آیرودینامیک به وجود آمده اند، به این شکل که یک لبه آن یخ و صاف است و لبه دیگر این تیغه دارای منحنی و قوس بوده تا بتواند در زمان پرتاب علاوه بر چرخش، از سرعت بیشتری نیز برخوردار باشد.
تعدادی خمره، تکه های سفال ارزشمند، مُهرهای هویتی با طرح های حیوانی، گیاهی و همچنین طرهای هندسی، بعلاوه یک طرح انسان که روی یک سفال گلی با خمیره سرخ در اسپیدز حاصل شده که با پیدا شدن این طرح انسانی، می توان به یقین گفت که این دومین طرح انسانی بود که در سیستان بر سطح سفال دیده شده است.
در همین حوالی کوره ذوب فلز و مس پیدا شده که بررسی ها در مورد آن نشان می دهد فلزگری در این محل از رونق خوبی برخوردار بوده و همچنین ابزارآلات فلزی مثل: تبر، کلنگ، خنجر، سر نیزه، زوبین و برخی کاسه ها و ابزارهای فلزی مانند: کاسه، لیوان و پیکره های حیوانی در آن یافت شده است.
گیل گمش در گورستان اسپیدژ
شاید جالب باشد که بدانید کارشناسان در این ناحیه یک ظرف سفالی که متعلق به چهار هزار سال پیش است و روی آن طرح گیل گمش، کهن ترین اسطوره پهلوانی دنیا که در بین النهرین قرار داشته، را در گورستان اسپیدز پیدا کرده اند.
از زمان جستجوها در این قسمت تا کنون بالغ بر نه هزار قطعه سفال سالم و شکسته یافت شده است. مدیر تیم جستجو در مورد سفال گیل گمش چنین می گوید: ظاهر نقوش گیل گمشی که بر سطح این سفال دیده می شود ابتدایی تر از نقوش گیل گمشى بوده که در تمدن بین النهرین پیدا شده است.
البته این تنها یک تئوری بوده و تحقیقات بر روی این سفال ادامه دارد. این باستان شناس اضافه کرد که: پژوهش های ما در طیف وسیعی در رابطه با این سفال آغاز شده، تا مدت زمان بین این دو نقش (یکی در بین النهرین و دیگری در اسپیدز) را به دست آوریم.
طرح روی این سفال آجری رنگ، پهلوان گیل گمش بوده که روی یکی از دستانش بزی را به بالا برده و توانایی خود را به نمایش می گذارد، این در حالی است که پهلوان بین النهرین یک شیر را روی دستانش دارد.
هیکل فرد روی سفال ایرانی بسیار شبیه گیل گمش بین النهرین می باشد. دماغ پهلوان اسپیدز به صورت عقابى بوده و گویا در طراحی آن اغراق صورت گرفته است. در ضمن در این سفال ایرانی خبری از پیرایش موهاى مجعد گیل بین النهرین نیست و همه فاکتورها از نقش بز گرفته تا دیگر نقش ها، بی آلایش تر از مدل بین النهرینی است.
این وجه تمایزهای باعث شده که تحقیقات به صورت جدی روی این سفال صورت پذیرد. باستان شناسان گیل گمش را که پادشاهى انسان و مقام نیمه خدایی داشت را کهن ترین اسطوره انسانی بر می شمارند.
سلام. ممنون بخاطر این اطلاعات ارزشمند. برام جالبه بدونم این آثاری که به دست اومدن در کدام موزه نگه‌داری می‌شن؟